Ιδού η Αρχαία Θεσσαλονίκη - Έτσι ήταν το κέντρο της κατά την αρχαιότητα

 

Εικονική περιήγηση στο Γαλεριανό Συγκρότημα: Πώς ήταν η Καμάρα, η Ροτόντα, το Ανάκτορο και ο Ιππόδρομος τον 4ο-7ο αι. μ.Χ.

Το γνωρίζατε ότι η Καμάρα (Αψίδα του Γαλερίου) είχε οκτώ συνολικά πεσσούς, ότι η Ροτόντα ήταν ναός αφιερωμένος στην αρχαία θρησκεία, και ότι τον 4ο-6ο αιώνα μ.Χ. λειτουργούσε Ιππόδρομος που ξεκινούσε από το ύψος της Εγνατίας και έφθανε έως τη θάλασσα;

Τα παραπάνω κτίσματα, και πλήθος άλλων όπως το Ανάκτορο, το Οκτάγωνο, η Βασιλική και η Αψιδωτή Αίθουσα αποτελούσαν μέρος του μεγαλειώδους Γαλεριανού Συγκροτήματος, του «παλατιού» του τετράρχη Γαλερίου (260-311 μΧ), ο οποίος είχε ως «έδρα» του τη Θεσσαλονίκη, μεταμορφώνοντάς την σε μια από τις σημαντικότερες αυτοκρατορικές πόλεις της ύστερης ρωμαϊκής εποχής.

Το ανεξίθρησκο περιβάλλον της ευημερούσας ελληνιστικής και ρωμαϊκής «ελεύθερης πόλης» της Θεσσαλονίκης υπήρξε το σημείο συνάντησης διαφορετικών θρησκειών: στη λατρεία του Δωδεκάθεου, των Καβείρων, των αιγυπτιακής προέλευσης θεοτήτων (Σέραπις και Ίσις) και του Γιάχβε των Εβραίων, προστέθηκε το 52 μ.Χ. και ο χριστιανισμός, μια ανερχόμενη θρησκεία της Ανατολής.

Η επεισοδιακή άφιξη του Αποστόλου Παύλου στη Θεσσαλονίκη και η ίδρυση της «Χρυσής Πύλης», της δεύτερης χριστιανικής εκκλησίας στον ευρωπαϊκό χώρο, σηματοδοτεί την έναρξη μια νέας εποχής για την πόλη, όπου ο χριστιανισμός θα κερδίζει σταδιακά έδαφος σε βάρος των παραδοσιακών εθνικών θρησκειών. Λατρεύοντας, αρχικά, τη νέα τους θρησκεία στις περίφημες πολυδαίδαλες κατακόμβες της πόλης, οι πρώτοι Θεσσαλονικείς χριστιανοί υπέστησαν τους διωγμούς της Ρωμαϊκής διοίκησης, την περίοδο μάλιστα που η Θεσσαλονίκη γνώρισε τη μεγαλύτερη της ακμή, όπως φαίνεται από τα μεγαλοπρεπή αρχιτεκτονικά απομεινάρια (Ροτόντα, ανάκτορα του Γαλέριου, Καμάρα, Αρχαία Αγορά, κ.α.).

Αν και δεν υπήρξε ποτέ αυτοκρατορική πρωτεύουσα η «Νύφη του Θερμαϊκού» χρησίμευσε δυο φορές ως προσωρινή έδρα δυο Ρωμαίων Αυτοκρατόρων: του Γαλέριου και του Θεοδόσιου. Ήταν μια εποχή που οι Χριστιανοί κάτοικοι της πόλης υπέφεραν τα πάνδεινα. Αυτή ήταν και η περίπτωση του νεαρού Δημήτριου, γόνου αριστοκρατικής οικογένειας, που θανατώθηκε μαρτυρικά στα ρωμαϊκά λουτρά σε ηλικία μόλις 23 ετών (26 Οκτωβρίου 303). Από τότε η Θεσσαλονίκη έγινε κέντρο της λατρείας του «μυροβλήτη» Άγιου Δημήτριου, που θεωρήθηκε πολιούχος και προστάτης της πόλης. H επικράτηση του Χριστιανισμού και η μεταφορά της Αυτοκρατορικής πρωτεύουσας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη (330 μ.Χ.) κατέστησαν αυτομάτως τη Θεσσαλονίκη «συμβασιλεύουσα» και κέντρο της χριστιανοσύνης για περισσότερο από 12 αιώνες.

Το 390 μ.Χ. οι Θεσσαλονικείς ξεσηκώθηκαν κατά της Γοτθικής φρουράς, που υπό την αρχηγία του Βουτέριχου είχε εγκαταστήσει ο Θεοδόσιος στην πόλη. Η πράξη αυτή προκάλεσε την οργή του Ρωμαίου Αυτοκράτορα, που διέταξε την εν ψυχρώ σφαγή 7.000(!) Θεσσαλονικέων μέσα στον Ιππόδρομο της πόλης, γεγονός για το οποίο ο Θεοδόσιος αναθεματίστηκε από τον Πατριάρχη. Ως πράξη εξιλέωσης και αφού βαπτίστηκε και ο ίδιος χριστιανός, ο Θεοδόσιος έδωσε διαταγή να μετατραπεί η Ροτόντα, ο μέχρι τότε ναός των Καβείρων, σε χριστιανική εκκλησία με την ονομασία «Ναός των Ασωμάτων».

Γαλεριανό συγκρότημα: Πομπική οδός και κύρια λεωφόρος

Με τη βοήθεια της τεχνολογίας, και μετά από μακρόχρονη επιστημονική μελέτη, η ΙΣΤ” Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησε μια ψηφιακή απεικόνιση του μνημείου, η οποία παρουσιάζεται από σήμερα, 1η Νοεμβρίου, στην αίθουσα πολυμέσων της Εφορείας Αρχαιοτήτων, που βρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Δημ. Γούναρη και Αλ. Σβώλου.

Παράλληλα, κυκλοφορεί και ένας οδηγός τσέπης, ο οποίος παρουσιάζει τη συνοικία του ανακτόρου, και δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να κατανοήσει τη μορφή των κτηρίων στην εποχή της λειτουργίας τους (4ο-7ο αιώνα μΧ), καθώς και να αποκτήσει μια πληρέστερη εικόνα της Νοτιοανατολικής περιοχής της αρχαίας Θεσσαλονίκης

Εικονική περιήγηση στο Γαλεριανό Συγκρότημα

Το Γαλεριανό Συγκρότημα είναι αποτέλεσμα του φιλόδοξου οικοδομικού προγράμματος του Γαλερίου, και συνδέεται με την τελευταία περίοδο ακμής της αρχαίας πόλης της Θεσσαλονίκης, όταν ο τετράρχης την όρισε ως έδρα του, αναγνωρίζοντας τη δυναμική της και ενισχύοντας τον ρόλο της ως σταυροδρόμι πολιτισμών και κέντρο ανάπτυξης όλης της περιοχής.

Η ανέγερση των ανακτόρων στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε στο τέλος του 3ου μΧ αιώνα, μετά τη νίκη του Γαλερίου επί του βασιλιά των Περσών Ναρσή στην Αρμενία το 298 μΧ. Το Γαλεριανό Συγκρότημα κτίσθηκε στις παρυφές της πόλης, δίπλα στο ανατολικό τείχος. Προς το Νότο εκτεινόταν σχεδόν μέχρι τη θάλασσα (οδός Μητροπόλεως), ενώ το δυτικό του όριο θεωρείται πως ήταν στην οδό Απελλού.

Το ανάκτορο αποτελούνταν από δύο οικοδομικά σύνολα, συνδετικός κρίκος των οποίων είναι η Αψίδα του Γαλερίου. Στο βόρειο τμήμα του βρίσκεται η Ροτόντα, ενώ νότιά της βρίσκεται η Αψιδωτή Αίθουσα (οικοδομικά κατάλοιπα επί του πεζόδρομου Δ.Γούναρη, τμήμα μεταξύ των οδών Αλ.Σβώλου και Ι.Μιχαήλ) και τα οικοδομήματα του αρχαιολογικού χώρου της πλατείας Ναυαρίνου (Βασιλική, κεντρική κτηριακή ενότητα, διώροφο κτήριο, λουτρά, Οκτάγωνο).

Λουτρά του Ανακτόρου

Η Ροτόντα

Η Ροτόντα ήταν κατά την τετραρχική περίοδο ναός αφιερωμένος στην αρχαία θρησκεία, ενώ κατά την παλαιοχριστιανική εποχή (4ος έως αρχές του 6ου αι. μΧ) μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στους Ασώματους ή Αρχάγγελους.

Η Ροτόντα σήμερα και την εποχή κατασκευής της

Η Αψίδα του Γαλερίου

Νότια της Ροτόντας υπήρχε θριαμβική Αψίδα (η γνωστή σήμερα Καμάρα), η οποία κτίσθηκε μεταξύ του 298 και του 305 μΧ, σε ανάμνηση της εκστρατείας και της νίκης του Γαλερίου κατά των Περσών.

Η Αψίδα του Γαλερίου σήμερα και η ψηφιακή απεικόνισή της

Το οικοδόμημα στην τελική του μορφή αποτελούνταν από οκτώ πεσσούς, διατεταγμένους ανά τέσσερις σε δύο παράλληλες σειρές. Σήμερα σώζονται μόνο τρεις πεσσοί, οι οποίοι φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις που απεικονίζουν τις νικηφόρες εκστρατείες των Ρωμαίων κατά των Περσών το 297, καθώς και συμβολικές εικόνες που προπαγανδίζουν τη στρατιωτική δύναμη του Γαλερίου και την ισχύ της τετραρχίας

Η Αψιδωτή Αίθουσα

Πρόκεται για πιθανόν το τελευταίο προς βορρά κτήριο του ανακτόρου. Ήταν κτισμένη σε έναν νοητό άξονα με κατεύθυνση βορρά-νότου, ενώ τα ερείπια του κτηρίου είναι ορατά στο ανατολικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου της πλατείας Ναυαρίνου.

Σύμφωνα με νεώτερες απόψεις, η Αψιδωτή Αίθουσα ήταν τρικλίνιο, χρησιμοποιούνταν δηλαδή για τη διοργάνωση συμποσίων και άλλων τελετών που συνδέονταν με την παρουσία του αυτοκράτορα και της ακολουθίας του στον ιππόδρομο.

Η Βασιλική

Η Βασιλική ήταν ένα μεγαλοπρεπές κτήριο, το οποίο λειτουργούσε ως αίθουσα υποδοχής και ακροάσεων. Από το συνολικό οικοδόμημα είναι σήμερα ορατή μόνο η δυτική τοιχοποιία και το μεγαλύτερο τμήμα της αψίδας, ενώ το υπόλοιπο κτίσμα είναι θαμμένο κάτω από τον πεζόδρομο της πλατείας Ναυαρίνου και της οδού Γούναρη.

Το Οκτάγωνο

Το Οκτάγωνο αποτελεί, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, ένα από τα κυριότερα οικοδομήματα του συγκροτήματος. Σύμφωνα με την επικρατέστερη ιστορική έρευνα, προοριζόταν για αίθουσα ακροάσεων ή αίθουσα θρόνου των ανακτόρων, ενώ αργότερα λειτούργησε και ως χριστιανικός ναός.

Το Οκτάγωνο σήμερα και όπως ήταν

Ήδη οι χριστιανικές εκκλησίες είχαν αρχίσει να ξεφυτρώνουν στην πόλη, οι περισσότερες μάλιστα κτισμένες πάνω στα ερείπια των αρχαίων παγανιστικών ναών (η Αχειροποίητος κτίστηκε στα θεμέλια του ναού της Αφροδίτης). Από εκείνη την περίοδο διατηρούνται ως τις μέρες μας ο Άγιος Δημήτριος, η Αγία Σοφία, η Αχειροποίητος και ο Όσιος Δαβίδ…

Η καταστροφή του Οκταγώνου τοποθετείται τον 7ο αιώνα μΧ, εποχή που η Θεσσαλονίκη συγκλονίζεται από ισχυρούς σεισμούς, που κατέστρεψαν τα περισσότερα κτήριά της. Μετά την καταστροφή του κτίσματος, ο προθάλαμός του μετατράπηκε σε δεξαμενή, η οποία λειτούργησε μέχρι τον 14ο αιώνα.

Αψιδωτή αίθουσα των Ανακτόρων

Ο Ιππόδρομος

Κατά τους χρόνους της Τετραρχίας, ο Ιππόδρομος ήταν ένα από τα πιο σημαντικά δημόσια οικοδομήματα, καθώς, εκτός από τους αγώνες που διεξάγονταν σε αυτόν, αποτελούσε έναν κατ” εξοχή πολιτικό χώρο, όπου ο λαός επικοινωνούσε με τον αυτοκράτορα και εξέφραζε τη βούλησή του.

Ο Ιππόδρομος κατασκευάστηκε στις αρχές του 4ου αι. μΧ, ενώ, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, συνέχισε να λειτουργεί τουλάχιστον μέχρι τον 6ο αιώνα. Τα ερείπια του Ιπποδρόμου σώζονται αποσπασματικά, ανατολικά της εκκλησίας της Νέας Παναγίας (πλατεία Φαναριωτών), καθώς και στον ακάλυπτο χώρο των οικοδομικών τετραγώνων της πλατείας Ιπποδρομίου και των οδών Γούναρη, Φιλικής Εταιρείας και Αγαπηνού.

Η μελέτη για την τρισδιάσταση ψηφιακή απεικόνιση του Γαλεριανού Συγκροτήματος εκπονήθηκε από την ομάδα των αρχιτεκτόνων της ΙΣΤ Εφορείας Αρχαιοτήτων Φ.Αθανασίου, Β.Μάλαμα, Μ.Μίζα και Μ.Σαραντίδου, στο πλαίσιο των εργασιών αποκατάστασης του μνημείου.

Οι εικόνες της ψηφιακής αναπαράστασης και το αντίστοιχο βίντεο υλοποιήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Φώτη Τσακμάκη, ενώ όλο το έργο πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ.