Η σιωπηλή δύναμη του οίκου
Στη σκιά των μεγάλων κατορθωμάτων της αρχαίας Ελλάδας – των φιλοσόφων, των πολεμιστών, των νομοθετών και των πολιτών της πόλης-κράτους – στέκεται μια μορφή πιο αθόρυβη αλλά καθοριστική: η πατρική φιγούρα.
Ο πατέρας στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν απλώς «ο άντρας του σπιτιού». Ήταν ο άνθρωπος που κρατούσε ενωμένο τον οίκο, αυτόν τον μικρό κόσμο από τον οποίο ξεκινούσε η ζωή της πόλης. Οργάνωνε την καθημερινότητα, μεριμνούσε για την επιβίωση, αποφάσιζε για την πορεία των παιδιών και, πάνω απ’ όλα, τα διαπαιδαγωγούσε με τον λόγο και – κυρίως – με το παράδειγμά του.
Στις γραμμές που ακολουθούν, βλέπουμε τον πατέρα της αρχαίας Ελλάδας ως κύριο του οίκου, ως κοινωνικό παράγοντα και πάνω απ’ όλα ως παιδαγωγό – φωτίζοντας την ανθρώπινη πλευρά ενός ρόλου που συχνά κρύβεται πίσω από μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις.
Ο οίκος και ο πατέρας: η καρδιά της μικρής κοινωνίας
Η αρχαία ελληνική οικογένεια (οἶκος) ήταν η μικρότερη αλλά ουσιαστική μονάδα της κοινωνίας. Σε πανεπιστημιακές μελέτες για την «οικογένεια στην αρχαία Ελλάδα» τονίζεται ότι η οικογένεια θεωρούνταν «μικρόκοσμος» της πόλης: πατέρας, μητέρα, παιδιά και άλλοι συγγενείς είχαν σαφείς και συγκεκριμένους ρόλους μέσα σε αυτήν.
Ο πατέρας ήταν ο οἰκάρχης – ο άνθρωπος που:
-
διαχειριζόταν την περιουσία,
-
εξασφάλιζε την τροφή και την ασφάλεια της οικογένειας,
-
αποφάσιζε για την εκπαίδευση των παιδιών,
-
φρόντιζε για την ένταξή τους στην ευρύτερη κοινότητα (φράτρια, δήμος).
Σε μεταπτυχιακές εργασίες που εξετάζουν τη θέση του παιδιού και τα δικαιώματά του στην αρχαία Ελλάδα μέσα από αρχαιολογικά ευρήματα, υπογραμμίζεται ότι ο πατέρας ήταν εκείνος που «παρουσίαζε» το παιδί στην κοινότητα, το αναγνώριζε ως μέλος του οίκου και της πόλης και αναλάμβανε τα καθήκοντα της προστασίας και της αγωγής του.
Ο οἶκος, επομένως, δεν ήταν μόνο οικονομική μονάδα. Ήταν σχολείο ζωής – και ο πατέρας βρισκόταν στο κέντρο του.
Ο πατέρας ως παιδαγωγός: αγωγή με λόγο και παράδειγμα
Η καθημερινή διαπαιδαγώγηση
Στη βιβλιογραφία για την οικογένεια και την εκπαίδευση στην αρχαιότητα συναντούμε συχνά την εικόνα ενός πατέρα που δεν περιορίζεται στο να συντηρεί οικονομικά τον οίκο, αλλά συμμετέχει ενεργά στην αγωγή του παιδιού:
-
φροντίζει να μάθει γράμματα, μουσική και γυμναστική,
-
επιλέγει δασκάλους,
-
συνομιλεί με το παιδί για θέματα ήθους και συμπεριφοράς,
-
το εισάγει σταδιακά στον κόσμο των ανδρών, στην αγορά, στην πολιτική ζωή.
Μια χαρακτηριστική παρατήρηση από σύγχρονη διπλωματική εργασία για την οικογένεια και το φύλο στην αρχαία Ελλάδα επισημαίνει ότι, όταν ο πατέρας «ήταν παρών» στην οικογένεια, έδειχνε ιδιαίτερη φροντίδα για τον γιο του, είτε στέλνοντάς τον σε φημισμένους δασκάλους είτε παίρνοντάς τον μαζί του στις υποθέσεις του, ώστε να μαθητεύσει δίπλα του στην πράξη.
Η διαπαιδαγώγηση λοιπόν δεν ήταν μόνο θεωρία. Ήταν μαθητεία στη ζωή.
Τι λέει η αρχαία γραμματεία για τους γονείς
Η αξία της πατρικής (και γενικότερα γονεϊκής) φιγούρας φαίνεται καθαρά σε λόγια που μας παραδίδει η αρχαία γραμματεία.
Ο Ισοκράτης, ένας από τους σημαντικότερους ρήτορες της κλασικής Αθήνας, μας παρακινεί:
«Μεταχειρίσου τους γονείς σου με τον τρόπο που επιθυμείς
να σου συμπεριφέρονται τα παιδιά σου.»
Το απόφθεγμα αυτό συνοψίζει τέλεια την αμοιβαιότητα της σχέσης πατέρα-παιδιού: ο τρόπος που στέκομαι απέναντι στον πατέρα μου γίνεται μέτρο και για τη δική μου μελλοντική πατρότητα.
Σε συλλογές δελφικών παραγγελμάτων και γνωμικών, που αποδίδονται στους παλαιούς σοφούς και σε μεταγενέστερους συγγραφείς, βρίσκουμε τη φράση:
«Δεῖ θεούς μὲν σέβεσθαι, γονέας δὲ τιμᾶν,
πρεσβυτέρους δὲ αἰδεῖσθαι…»
Σε απλή απόδοση:
«Πρέπει να σέβεσαι τους θεούς, να τιμάς τους γονείς σου, να σέβεσαι τους μεγαλύτερους…»
Η εντολή δεν είναι απλώς ηθική σύσταση. Δείχνει ότι ο πατέρας – μαζί με τη μητέρα – βρίσκεται ακριβώς μετά τους θεούς στην κλίμακα σεβασμού.
Άλλη συμβουλή, που αποδίδεται στον Πιττακό τον Μυτιληναίο, αγγίζει τη σχέση παιδιού-γονιού:
«Μη ἔριζε γονεῦσι, κἂν δίκαια λέγῃς.»
Δηλαδή:
«Μην καυγαδίζεις με τους γονείς σου, ακόμη κι αν έχεις δίκιο.»
Πίσω από τη φράση κρύβεται η ιδέα ότι η σχέση με τον πατέρα δεν είναι σχέση «δικαστηρίου», αλλά σχέση σεβασμού και αγάπης, όπου ο τρόπος έχει μεγαλύτερη σημασία από την άμεση νίκη σε έναν καβγά.
Σε άλλες πηγές αποδίδεται στον Αισχύλο η σκέψη ότι είναι «βαρύ παράπτωμα να περιφρονεί κανείς τον λόγο του πατέρα».
Ακόμη κι αν δεν μπορούμε να εντοπίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα το συγκεκριμένο χωρίο στο έργο του, η φράση αποτυπώνει πιστά το πνεύμα της εποχής: η πατρική φωνή έχει ιδιαίτερο ηθικό βάρος.
Δικαιώματα, όρια και ευθύνη
Οι σύγχρονες πανεπιστημιακές μελέτες για την οικογένεια και την οικιακή οικονομία στην αρχαιότητα επισημαίνουν ότι τα μέλη της οικογένειας είχαν καθορισμένους ρόλους: ο πατέρας ως κύριος του οίκου, η μητέρα με τον πυρήνα της οικιακής μέριμνας, τα παιδιά υπό την προστασία και την αγωγή των γονιών.
Η εξουσία του πατέρα ήταν μεγάλη, αλλά όχι ανεξέλεγκτη:
-
ήταν υπεύθυνος να εξασφαλίσει την επιβίωση και την τιμή της οικογένειας,
-
όφειλε να φροντίσει για την αποκατάσταση των παιδιών (γάμος, περιουσία, κοινωνική θέση),
-
η κοινωνία περίμενε από αυτόν να σταθεί δίκαιος και να λειτουργεί με γνώμονα την αρετή.
Σε θεολογικές και νομικές μελέτες για την «προστασία της παιδικής ηλικίας» επισημαίνεται ότι ήδη από την αρχαιότητα η οικογένεια λειτουργούσε ως χώρος προστασίας του παιδιού, με τον πατέρα σε κεντρικό ρόλο – όχι μόνο ως φορέα εξουσίας, αλλά και ως εγγυητή της φροντίδας.
Άρα ο πατέρας δεν είναι απλώς «κυρίαρχος». Είναι και εκείνος που έχει να απολογηθεί – ηθικά και κοινωνικά – για το πώς στέκεται απέναντι στα παιδιά του.
Από τον αρχαίο στον σημερινό πατέρα: μια διακριτική γέφυρα
Αν φανταστούμε για λίγο έναν πατέρα στην κλασική Αθήνα, ίσως τον δούμε να στέκεται στην αυλή του σπιτιού, να μιλά με τον γιο του για τις υποθέσεις της πόλης, να του δείχνει πώς να στέκεται ανάμεσα στους συμπολίτες του. Τον βλέπουμε να επιλέγει δάσκαλο, να αποφασίζει για τη μόρφωσή του, να φροντίζει την αποκατάσταση της κόρης του.
Σήμερα, ο πατέρας μπορεί να ζει σε εντελώς διαφορετικές συνθήκες: πολυκατοικίες αντί για αυλές, σχολεία αντί για παιδοτρίβες, γραφεία και υπολογιστές αντί για εργαστήρια και αγρούς. Κι όμως, ο πυρήνας του ρόλου παραμένει αναγνωρίσιμος:
-
να είναι παρών στη ζωή του παιδιού του,
-
να μεταδίδει αξίες με το παράδειγμα, όχι μόνο με τα λόγια,
-
να το βοηθά να βρει τη θέση του μέσα σε μια κοινωνία που αλλάζει.
Ο αρχαίος πατέρας δίδασκε με την καθημερινότητα του οίκου και της πόλης.
Ο σημερινός πατέρας μπορεί να διδάξει με την καθημερινότητα της εργασίας, της κοινωνικής ζωής, των σχέσεων – και, ίσως περισσότερο από ποτέ, με την ικανότητά του να ακούει, να στηρίζει, να μένει σταθερός.
Δεν έχει νόημα να συγκρίνουμε για να καταδικάσουμε. Έχει νόημα να βλέπουμε τη συνέχεια:
από τον πατέρα που οδηγούσε το παιδί του στη φρατρία και στον δήμο,
στον πατέρα που σήμερα το κρατά από το χέρι για να περάσει μέσα από έναν κόσμο πολύπλοκο, αλλά και γεμάτο δυνατότητες.
Συμπέρασμα
Η πατρική φιγούρα στην αρχαία Ελλάδα ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα όνομα σε ένα γενεαλογικό δέντρο. Ήταν η ήρεμη δύναμη του οίκου, ο κρίκος που συνέδεε το μέσα της οικογένειας με το έξω της πόλης, ο πρώτος δάσκαλος και το πρώτο πρότυπο ζωής.
Οι αρχαίοι στοχαστές και οι παραδόσεις τους μας θυμίζουν ότι:
-
ο σεβασμός προς τον πατέρα και τη μητέρα είναι θεμέλιο της κοινωνικής συνοχής,
-
η αγωγή των παιδιών δεν είναι μόνο σχολική υπόθεση αλλά βαθιά οικογενειακή,
-
η ευθύνη του πατέρα είναι να σταθεί παρών, δίκαιος, σταθερός.
Και ίσως αυτό είναι το πιο επίκαιρο μήνυμα:
ότι ο πατέρας, σε κάθε εποχή, κρίνεται λιγότερο από τα λόγια του και περισσότερο από το πώς στέκεται δίπλα στα παιδιά του – σιωπηλά, σταθερά, με αγάπη.
Ενδεικτικές πηγές (ελληνική βιβλιογραφία & πανεπιστημιακές εργασίες)
-
Ευαγγελία Μηνδρινού, Η θέση και τα δικαιώματα του παιδιού στην αρχαία Ελλάδα μέσα από γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Μεταπτυχιακή διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.Ikee+2Ikee+2
-
Ειρήνη Χριστινάκη, Η Κανονική προστασία της παιδικής ηλικίας κατά την πρώτη χριστιανική χιλιετία (ενότητα: «Η οικογένεια στην αρχαία Ελλάδα»), Μεταπτυχιακή εργασία, ΕΚΠΑ.pergamos_website+1
-
Γ. Φρόνιμος, Η θέση του γυναικείου φύλου στην αρχαιότητα (αναφορές στη λειτουργία του πατέρα και τη φροντίδα των υιών), διπλωματική εργασία, ΕΑΠ.Αποθεσία+1
-
Μελέτες για την οικιακή οικονομία και τους ρόλους των μελών της οικογένειας στον Οικονομικό του Ξενοφώντα, διπλωματική εργασία για την οικιακή οικονομία στην αρχαία Ελλάδα, ΕΚΠΑ.pergamos_website
-
Συλλογές αρχαίων γνωμικών και αποφθεγμάτων (Ισοκράτης, Πλούταρχος, Δελφικά παραγγέλματα) όπως παρουσιάζονται σε σύγχρονες εκδόσεις και ηλεκτρονικές ανθολογίες.el.wikibooks.org+3Μούσα+3anthiteacherwoman.blogspot.com+3
Εις μνήμην
