Παίρνοντας για βάση το έντονο πολιτειακό αίσθημα των Αρχαίων Ελλήνων και τις ιεροπραξίες τους, καταλαβαίνουμε, γιατί ή προδοσία χαρακτηριζόταν σαν το πιο βαρύ έγκλημα. Κι αν εμβαθύνουμε στο γεγονός, ότι όλοι οι προδότες, μετά την ατιμωτική εκτέλεση τους, δεν επιτρεπόταν να ταφούν, θα καταλάβουμε πόσο μεγάλη, πόσο συντριπτική ήταν η ποινή πού τους επιβαλλόταν.
Με την προδοσία στην αρχαία Ελλάδα προσβαλλόταν, ανίερα κι ανεπανόρθωτα, η βαθύτατη ηθική αντίληψη για την πολιτειακή ευδαιμονία και σταθερότητα. Ακόμα κι αν δεν είχε έμπρακτα αποτελέσματα η προδοσία. Έφτανε η πρόθεση, η απλή διάθεση. Έτσι, ό προδότης δεν είχε θέση ούτε στη ζωή ούτε στο θάνατο. Δεν τον θεωρούσαν ούτε και τυπικά ούτε «κατ' ανοχήν» άνθρωπο, παρά κάτι σαν απαίσια τερατικό για την ιερή παράδοση κι αφάνταστα επικίνδυνο για τις ομαλές σχέσεις της πολιτείας. Κι έπρεπε, φυσικά, όχι μόνο να χαθεί, άλλα κι η εφιαλτική μνήμη του να γίνεται πάντα αντικείμενο «μαύρης κατάρας». Έπρεπε, με το «κατακουρέλιασμα της «βρωμερής» υπόστασης του», να θεωρηθεί χτυπητό «παράδειγμα προς αποφυγήν».
Το ηρωικό ελληνικό έπος δέχεται για τον προδότη την ταφή, κι ο αθηναϊκός νόμος, κατά την ιστορική περίοδο, πρόβλεπε πέταμα των εκτελεσμένων προδοτών μακριά από την πολιτεία. Η καλλιεργημένη φαντασία των Αθηναίων διαμόρφωνε πολύ παραστατικούς τους μύθους για την περιφρόνηση πού έδειχναν οι πρόγονοι στους προδότες. Ο Δημοσθένης (18, 204) αναφέρει πώς οι Αθηναίοι κάποιον Κυρσίλο, πού δέχτηκε να υποκύψει στις επιταγές του Ξέρξη, τον σκότωσαν με λιθοβολισμό, κι οι γυναίκες έκαμαν το ίδιο στη σύζυγο του. Οι Αρκάδες, κατά τον Παυσανία (4, 22, 4), σκότωσαν, επίσης με πέτρες, τον Αριστοκράτη και τον έβγαλαν έξω από τα σύνορα αφήνοντας τον άταφο, επειδή πρόδωσε τα μυστικά τους στους Σπαρτιάτες. Έχουμε, ακόμα, και τη διήγηση του Λυκούργου (112, 115), όπου κι αυτοί, πού υπερασπίστηκαν τον προδότη και φίλο των Σπαρτιατών ολιγαρχικό Φρύνιχο, κηρύχτηκαν ένοχοι, θανατώθηκαν, και τα οστά τους, όπως και του Φρύνιχου, πετάχτηκαν έξω από την Αττική, ενώ εκείνοι, πού σκότωσαν τον προδότη, αθωώθηκαν, και κρίθηκε πώς άδικα φυλακίστηκαν.
Με αφορμή τη σκληρότατη τιμωρία του Φρύνιχου, έγινε ψήφισμα (Λυκούργος, 112, 115), όπου καταδικάζονταν, προκαταβολικά, οι υπερασπιστές των προδοτών, κι αν, ακόμα, οι προδότες εκτελέστηκαν, κι αν τα πτώματα τους πετάχτηκαν μακριά από την πολιτεία, κι αν, τέλος, πέρασε καιρός πολύς από την προδοσία τους. Έτσι, οι υπερασπιστές των προδοτών εξισώθηκαν με τους προδότες, αφού δεν δίστασαν να δικαιολογήσουν, βρίσκοντας ελαφρυντικά ή προσπαθώντας ν' αμφισβητήσουν την πράξη τους (των προδοτών), ασεβώντας στα ιερά κι όσια της πολιτείας. Τους θεωρούσαν κι' επικίνδυνους και βλαβερούς για το κοινό συμφέρον, αφού θέλησαν να μειώσουν την «καταστρεπτική σημασία της προδοσίας». Τέτοιες περιπτώσεις προδοτών έχουμε πάμπολλες, πού, αφού θάφτηκαν, ξεθάφτηκαν κατόπι και τα οστά τους πετάχτηκαν, γιατί ήταν ένοχοι στο «Κυλώνιον άγος» (Θουκυδίδης, 1, 126, 127).
Στους Αθηναίους ίσχυε ο νόμος, πού συχνά τον ανέφεραν, για τους Προδότες, πού απαγόρευε ρητά, μετά την καταδίκη τους, να ταφούν στην Αττική. Το ίδιο, σύμφωνα μ' αυτόν τον νόμο, ίσχυε για τους κλέφτες και τους ιερόσυλους., (Ξενοφ.», Ελληνικά» 1, 7, 22), Υπερείδης «'Υπέρ Λυκ.», 16 κλπ.). Ο νόμος εφαρμόστηκε και στην περίοδο του Θεμιστοκλή (Θουκυδ. 1, 138, 6) και κατά το ψήφισμα στην περίοδο του Αρχιπτόλεμου κι Αντιφώντα, πού μνημονεύονται κατά τον βίο των δέκα ρητόρων, μετά την κατάλυση των τετρακοσίων (Πλούταρχ. «Ηθικά», 834α). Οι γειτονικές πόλεις φρόντιζαν, από υποχρέωση ηθική βασικά, μα και για να είναι συνεπείς με την παράδοση, να θάβουν τα πεταμένα εκεί κοντά πτώματα των προδοτών. Στο « Ανθολόγιο» του Στοβαίου (40, 8) ιστορείται από τον Πυθαγόρειο Τέλητα η περίπτωση Αττικών φυγάδων προδοτών, πού κι όταν, υστέρα από χρόνια, πέθαναν σε ξένο έδαφος όπου είχαν καταφύγει, θάφτηκαν δίχως τυπικές τιμές. Μαζί μ' αυτούς είναι ο Νικόφημος κι ο Αριστοφάνης (όχι ο κωμωδιογράφος, βέβαια). Ο Θεόπομπος διηγείται πώς οι Αθηναίοι στη Σάμο, αφού έραψαν σε σακκί τον προδότη Λεύκιπο, τόν έριξαν στη θάλασσα. Το βάραθρο απ' όπου έριχναν τους προδότες και πού βρισκόταν κοντά στον Δήμο των Κειριαδών, ήταν κι ο τάφος τους. Γνωρίζουμε πώς ο τόπος ατιμωτικής εκτέλεσης στη Σπάρτη ονομαζόταν Καιάδας. Και στον Καιάδα πέταξαν οι Σπαρτιάτες το πτώμα του προδότη βασιλιά τους Παυσανία, πού τον «έκτισαν» στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπου κατέφυγε, για να πεθάνει από πείνα και δίψα. Την πρώτη πέτρα — όπως επίσης γνωρίζουμε — για το κτίσιμο την έβαλε η μητέρα του προδότη. Μα το μαντείο των Δελφών, επιδιώκοντας την ημέρωση των ηθών, υπέδειξε αργότερα, την ταφή του εκεί πού πέθανε. Και τον έθαψαν κοντά στο ναό (Θουκυδ. 1, 134, 4). Ο Ισχυρισμός του Επιτιμίδη, πού στηρίζεται πάνω σε σχετική παρατήρηση του Αιλιανού, πως το πτώμα του Παυσανία πετάχτηκε κι αυτό έξω από τα σύνορα, δε φαίνεται βάσιμος, αφού έχουμε την αυθεντικότερη πληροφορία του Θουκυδίδη. Άλλος σοβαρός λόγος για τη σκληρότατη τιμωρία των προδοτών ήταν και τ' ότι, με την πράξη τους, ασεβούσαν προς τα ιερά της πολιτείας. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα λέγει σχετικά ο Λυκούργος (1, 17, 26, 150).
Οι πρώτες τάσεις, στην αττική περίοδο, γι' αλλαγή του τρόπου «ηθικής εκτέλεσης», δηλαδή ν' αφήνουν άταφους νεκρούς, πού καθιερώθηκε στα ηρωικά χρόνια, διαμορφώθηκαν όταν άρχισε να επικρατεί ή προοδευτική αντίληψη για την «υγιεινή καθαριότητα». Το βλέπουμε αυτό και στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή. Η αντίληψη τούτη είναι ότι, με τους άταφους, «βρωμίζει το έδαφος όπου βρίσκονται, και με την αποφορά πού βγάζουν, μπορούσε να βεβηλωθεί η ιεροπραξία της θυσίας». Από δώ πηγάζει η «βιασύνη να εξασφαλίζεται η χώρα από τους κινδύνους πού απειλούν οι άταφοι νεκροί». Κι η τέτοια βιασύνη δημιούργησε το έθιμο να πετούν μακριά, έξω από τα σύνορα, τα πτώματα των προδοτών. Έπειτα, η ιδέα για την απαραβίαστη Ιερότητα της «πατρικής γης» ενισχυόταν περισσότερο με τη βεβαιότητα, ότι οι νεκροί θα ταφούν από τους ξένους. Πολύ απασχόλησε, ακόμα, τους σύγχρονους με τον Ευριπίδη και τον Σοφοκλή το ζήτημα, αν ο θάνατος εξαγνίζει το έγκλημα και κατοχυρώνει το δίκιο των ένοχων νεκρών. Ο μεγάλος σεβασμός στους νεκρούς έγινε αφορμή να παθαίνονται οδυνηρά οι Αθηναίοι της αττικής περιόδου από τις σκληρότητες για τα πτώματα, ειδικά των προδοτών πατριωτών τους. Μα έχουμε κι απόψεις νεότερες από την ακμή της τραγωδίας, όπως τις αδέκαστες υποδείξεις του Πλάτωνα για το πέταμα των ένοχων νεκρών («Νόμοι», 9, 885α, 87οε, 873(1, 874(1, ΙΟ,' 909 α-ο,-12, 960ά).
Οι ρήτορες δεν έπαυαν να θυμίζουν, εκείνη την εποχή, στους δικαστές τον όρκο τους και να τους διδάσκουν, πώς από την αυστηρή εκπλήρωση του καθήκοντος εξαρτάται κι η δική τους εσωτερική ευδαιμονία. Ο Δημοσθένης, στο προοίμιο του λόγου του «Περί στεφάνου» (1.8), τονίζει ότι ή τέλεια αμεροληψία συντελεί στην εξύψωση του «φρονήματος της δικαιοσύνης» κι εξασφαλίζει την αυστηρότητα εφαρμογής των πολιτειακών άρχων. Ό Αισχίνης υποστηρίζει, πώς ο επίορκος δικαστής αυτοαναιρεί τη δικαιοσύνη πού υπηρετεί και δίνει την ψήφο του σ' άλλον (3, 233). Η άδικη αθώωση ή η δικαστική επιείκεια χαρακτηρίζονται από τον Δείναρχο περιφρόνηση των θείων νόμων. Ο Λυκούργος πιστεύει, ότι ο δικαστής, αν και ψηφίζει μυστικά, ωστόσο ενεργεί ολοφάνερα μπροστά στους θεούς (Λυκ. «κατά Νεαίρας», 146, 126). Γι' αυτό η δίκαιη ψήφος ονομάστηκε «ευσεβής», όχι μόνο από το Δείναρχο (12, 20) και τον Δημοσθένη (18, 126, 19, 312), μα κι από τον Ευριπίδη (Ορέστεια» 1651, «Ηλέκτρα» 1262). Με πολλή ευγλωττία τέτοιες νουθεσίες απευθύνονται προς τη συνείδηση των δικαστών στους λόγους του Αντιφώντα, όταν μπαίνει ζήτημα ζωής ή θανάτου για τον δικαζόμενο (2. δ, 11 3β, 11 κλπ.) Σχετικά μ' αυτά ο Αισχίνης υποδείχνει πώς για να μειωθούν οι βαριές ευθύνες των δικαστών όφειλε εκείνος πού νικούσε στην ψηφοφορία να εξορκίζεται (2, 87, 88).
Η αττική δημοκρατία είχε λάβει αυστηρά μέτρα ενάντια στους δικαστές πού δωροδοκούνταν. Ανάθεσε τη δικαστική εξουσία στην Ηλιαία, απόφευγε, με κάθε τρόπο, να ορίζει δικαστές για κάθε δίκη και φρόντιζε να τους εκλέγει με κλήρο.
Έκτος από τους ψευδομάρτυρες, πού δρούσαν οργανωμένα τότε κι εκβίαζαν συχνά την απόφαση του δικαστηρίου («Προς Άφοβον» του Δημοσθένη, 59), υπάρχουν κι αρκετές περιπτώσεις αξιόπιστων μαρτύρων πού τους πρότειναν οι ίδιοι οι κατηγορούμενοι από αυτοσεβασμό. Είναι ονομαστές οι φράσεις «αττικός μάρτυς» κι «αττική πίστις» («Παροιμιογράφος, Ι, 209, 215). Τέτοια τεκμήρια βρίσκουμε στον «Γοργία» (471e) και στον «Ευρυξία» (389d) του Πλάτωνα, στο λόγο «Περί χορευτού» (23) του Αντιφώντα κ.ά.
Την ίδια σκληρή τύχη είχαν κι οι εγκληματίες, οι Ιερόσυλοι, οι αυτόχειρες κι όσοι πάθαιναν ηλεκτροπληξία. Τους τελευταίους δεν τους έθαβαν, γιατί θεωρούνταν τιμωρημένοι από τους θεούς.
Καμιά περίπτωση καταδίκης γι' αυτοδικία σε βάρος προδοτών δεν αναφέρουν τ' αρχαία κείμενα. Και τέτοιες αυτοδικίες, «ανεπίσημες» οι περισσότερες, δεν έχουμε λίγες. Μ' αυτές δείχνεται, βέβαια, το ασυγκράτητο μίσος ενάντια στους προδότες κι ή έλλειψη ψύχραιμης αναμονής για τη δίκη τους από τα δικαστήρια. Μα κι ή απαλλαγή όσων αυτοδίκησαν αποτελεί χαρακτηριστική ένδειξη σιωπηρής επιβράβευσης της πράξης τους.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΧΤΣΟΓΛΟΥ
Από το άρθρο του
Η ΙΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ
ΚΑΙ Η ΑΝΙΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΔΟΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
http://www.logiosermis.net ΑΥΤΌ ΓΙΑ ΤΟ ΣΉΜΕΡΑ .ΓΙΑΤΊ ΟΙ ΑΡΧΑΊΟΙ ΗΜΏΝ ΠΡΟΓΟΝΟΙ ΜΑΣ ΞΈΡΑΝΕ ΚΑΙ ΜΑΣ ΔΕΊΧΝΟΥΝ ΜΈΧΡΙ ΚΑΙ ΣΉΜΕΡΑ . ΕΥΦΟΡΊΩΝ
Όταν «σκόνταψα» στην φωτογραφία και το κείμενο που παραθέτω, αμέσως ένιωσα την επιθυμία να καταγράψω κάποιες σκέψεις μου οι οποίες αναδύονται στην ψυχή μου χρόνια πολλά και θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας.
Φτιάξε Ελληνόπουλα! λέει ο απλός αυτός τίτλος!
H σημασία του είναι όμως σύνθετη και η υλοποίηση δύσκολη σε ένα κόσμο που οι αξίες χάνονται, οι αρετές εκμηδενίζονται, που ο αφελληνισμός έχει διεισδύσει στις συνειδήσεις των Ελλήνων.
Αλήθεια, πως φτιάχνουμε Ελληνόπουλα;
Εν μέρη είναι δύσκολο σε μία κοινωνία της παγκοσμιοποίησης, του διεθνισμού, του καταναγκασμού και του ελέγχου, μιας κοινωνίας του καταναλωτισμού δέσμια της ύλης. Και είναι δύσκολο διότι ο Ελληνισμός είναι Πνεύμα!
Αλήθεια, πως φτιάχνουμε Ελληνόπουλα;
Κι όμως είναι απλό!
Έλληνες φτιάχνουμε αναμοχλεύοντας μνήμες!
«Μαθαίνω στον ουρανό σημαίνει βλέπω, μαθαίνω στην γη σημαίνει ξαναθυμάμαι!» μας λέει ο Πίνδαρος και το επιβεβαιώνει ο Πλάτωνας με τη περίφημη φράση του «Η γνώση είναι ανάμνηση».
Δεν χρειάζεται να κουράσουμε τα μυαλά των παιδιών μας, με δυσεπίλυτα προβλήματα και εξισώσεις και βαρείες φιλοσοφίες αλλά δημιουργώντας στις ψυχές τους σωστά πρότυπα και διδάσκοντας τις Αρετές.
Ποιος καλύτερος τρόπος υπάρχει από το να εμφυσήσεις στην ψυχή του παιδιού τα πρότυπα των Ηρώων μας; Ο Θησέας είχε ήρωα του και πρότυπο τον Ηρακλή και βάση αυτού του προτύπου, πέρασε όλα τα εμπόδια κερδίζοντας την βασιλεία των Αθηνών.
Τι πρέπει να διδάσκουμε στις αγνές αυτές ψυχούλες; Μα τις ιστορίες των Ηρώων μας!
Τους σοφούς μύθους του Αισώπου!
Τους Άθλους του Ηρακλή!
Τα Έπη τα Ομηρικά! γνωρίζοντας τους έναν έναν τους χαρακτήρες των πολεμιστών της Τροίας, διότι ο κάθε πολεμιστής, και κάθε βασίλειο βρίσκεται μέσα στην ψυχή του, όπως και ο Τρωικός πόλεμος.
Την σοφία του Πολύτροπου Οδυσσέα, και την Οδύσσεια του, την σύνεση και τον παραδειγματισμό των γυναικών του Ομήρου… και ότι ο στόχος και ο προορισμός τους πρέπει να είναι πάντα η Ιθάκη, η λαχτάρα της ψυχής τους όπως και η εξολόθρευση των υστερόβουλων Μνηστήρων, μαζί με την Ελληνική γλώσσα διότι «Την γλώσσα μου έδωσαν Ελληνική, το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου, μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου» λέει ο Ελύτης και η γλώσσα μας είναι η Ελληνική και δεν διαφέρει πολύ από την Ομηρική!
Την Αργοναυτική Εκστρατεία που περαίωσαν οι Μινύες, οι άριστοι! διότι μόνον οι άριστοι εκπληρώνουν τις αποστολές τους είτε παραμένοντας σε ξένους τόπους είτε επιστρέφοντας με το έπαθλο τους.
Την ιστορία του Περσέα, μαθαίνοντας τα όπλα του, για να αντιμετωπίσει την Μέδουσα! για να μην γίνουν και αυτά τα παιδιά «πέτρινοι άνθρωποι» … και πως απελευθερώνεται η Ανδρομέδα.
Όλοι οι μύθοι μας, η Μυθιστορία μας δηλαδή, όσο ζούμε μας διδάσκουν και το καλύτερο είναι να μας διδάσκουν από την τρυφερή μας ηλικία.
Καλό είναι να μην παραλείψουμε και την Θεογονία του Ησιόδου διότι όλα τα κείμενα από τις Μούσες εμπνευσμένα είναι Ιερά!
Πρέπει να γνωρίζουν τους Έλληνες εκείνους που διαμόρφωσαν την ένδοξη ιστορία μας: Τους όρκους των Πολεμιστών, και τις νικηφόρες μάχες τους για να μαθαίνει το παιδί τι σημαίνει Νίκη! και ότι η ήττα δεν είναι το ζητούμενο αλλά ένας σταθμός αυτογνωσίας που πάλι νίκη θα επιφέρει.
Πρέπει να γνωρίζουν τις ιστορίες των Πολεμιστών όλης της Ελλάδος και ιδανικό τους να είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, ότι ο άνθρωπος πρέπει να έχει Όραμα και δύναμη για να το κατακτήσει.
Πρέπει να μάθουν ότι δεν είναι δούλοι κανενός! ούτε του ίδιου του θεού, να μην προσκυνάνε διότι ούτε τους θεούς οι Έλληνες δεν προσκυνούν! αυτό ήταν το σύνθημα του Κολοκοτρώνη. Έτσι κατακτάς την Ελευθερία!
Πρέπει να διδαχθούν την παράδοση τους, να γνωρίσουν τους εγκαταλελειμένους τόπους της ιστορίας τους.
Τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν την σημασία της Αρετής και να γνωρίζουν τις έννοιες: ΕΥΘΥΝΗ, ΑΝΔΡΕΙΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΔΙΚΑΙΟΣΎΝΗ, ΑΛΗΘΕΙΑ, ΣΥΝΑΙΣΗ, ΥΠΟΜΟΝΗ, ΑΓΑΠΗ.
Να γνωρίζουν τα ΔΕΛΦΙΚΑ ΠΑΡΑΓΓΕΛΜΑΤΑ για να καταλάβουν αργότερα και τα ΧΡΥΣΑ ΕΠΗ.
Να εξοικειωθούν με την φιλοσοφία και την σημασία της και τον ρόλο των Φιλοσόφων μας στην εξέλιξη της ανθρωπότητας και του Πολιτισμού.
Να γνωρίσουν ότι οι θεοί βρίσκονται μέσα τους και ότι θα φθάσει η στιγμή που θα τους ισορροπήσουν, διότι είναι η χαρά της ζωής!
Την ΓΑΙΑ, πρέπει να σέβονται και να αγαπούν διότι μας έδωσε με τα πλούσια δώρα της ένα όμορφο περιβάλλον για να ζούμε.
Τον ΟΥΡΑΝΟ και όλη την ομορφιά που μας δίνει την ημέρα και την νύχτα και την σοφία του.
Τον ΠΟΣΕΙΔΩΝΑ τον σεισίχθων τον δαμαστή των θαλασσών και του υγρού στοιχείου.
Την ΕΣΤΙΑ, η θαλπωρή που μας ενώνει.
Τον ΑΣΚΛΗΠΙΟ που φροντίζει για την υγεία μας.
Τον ΉΦΑΙΣΤΟ που τέχνες κατεργάζεται.
Την ΑΦΡΟΔΙΤΗ που με αγάπη μας γεμίζει και έρωτα για τους ανθρώπους και για όλα τα όμορφα που θέλουμε να φθάσουμε.
Τον ΆΡΗ για να είμαστε μαχητές.
Την ΆΡΤΕΜΗ της ελευθερίας, και της παρθενικότητας της φύσης.
Τον ΑΠΟΛΛΩΝΑ του φωτός της συνείδησης.
Τον ΔΙΟΝΥΣΟ, της χαράς και του γλεντιού.
Την ΔΗΜΗΤΡΑ της γεωργίας και των αγαθών που μας δίνει η γη.
Τον ΕΡΜΗ τον αιώνιο έφηβο, της σκανδαλιάς, της επικοινωνίας και της γρήγορης σκέψης.
Την ΉΡΑ την ψυχή του σύμπαντος που για την δική μας ψυχή φροντίζει.
Την ΑΘΗΝΑ την αδάμαστη πολεμίστρια, την Σοφία του νου, που πάντα μας συμβουλεύει σωστά με την λογική της.
Τον ΔΙΑ, τον υπέρτατο Νου που διέπει την αρμονία που υπάρχει στο σύμπαν, στην γη και τα έμβια όντα, του Κεραυνού και της Αστραπής που κανένα παιδί δεν πρέπει να φοβάται διότι είναι πηγές ενέργειας και φέρνουν και την γάργαρη βροχή και ότι είναι αντίθετο σε αυτήν την θεία αρμονία είναι υβρί-διο.
Και τέλος αυτό που πρέπει να γνωρίζει ένα παιδί, είναι ότι η Φύση εθέσπισε ότι ο άνθρωπος έχει ανάγκη τον άνθρωπο, με τον άνθρωπο πρέπει να πορεύεται και να ζει μαζί του αρμονικά.
Το κάθε παιδί δεν φέρει καμία ευθύνη για την μελλοντική του διαμόρφωση αφού εξαρτάται αποκλειστικά από τις πληροφορίες που δέχεται από το κοινωνικό του περιβάλλον. Όταν θα πάει σχολείο θα του μάθουν άλλα…πράγματα.Ας μην επαναπαύονται οι γονείς.
Είναι και δική τους ευθύνη το μέλλον του παιδιού τους και έχουν υποχρέωση να αναβαθμίζουν τις γνώσεις των παιδιών τους και γενικά το ανθρώπινο είδος. Η ελληνική γλώσσα είναι ένα ισχυρότατο μέσο διανοητικής διάπλασης και ένας τρόπος να κρατηθεί ζωντανή η σύνδεσή με τους Έλληνες προγόνους μας.
Γιατί αλήθεια διδάσκουμε τα αρχαία ελληνικά στα παιδιά που θέλουμε να μορφώσουμε, σε τόσο πολλές ώρες μάλιστα; Τρεις είναι οι κύριοι λόγοι που μας υποχρεώνουν να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να επικοινωνήσουν όσο γίνεται περισσότερο με τον αρχαίο κόσμο.
Πρώτα απ’ όλα, γιατί είμαστε κι εμείς Έλληνες. Από τον καιρό του Ομήρου ως σήμερα έχουν περάσει κάπου δυο χιλιάδες εφτακόσια χρόνια. Στους αιώνες που κύλησαν οι Έλληνες βρεθήκαμε συχνά στο απόγειο τηςδόξας, άλλοτε πάλι στα χείλια μιας καταστροφής ανεπανόρθωτης∙ νικήσαμε και νικηθήκαμε αμέτρητες φορές∙ δοκιμάσαμε επιδρομές και σκλαβιές∙ αλλάξαμε θρησκεία∙ στους τελευταίους αιώνες η τεχνική επιστήμη μετασχημάτισε βασικά τη μορφή της ζωής μας∙ και όμως κρατηθήκαμε Έλληνες, με την ίδια γλώσσα‐φυσικά εξελιγμένη‐, με τα ίδια ιδανικά, τον ίδιο σε πολλά χαραχτήρα και με ένα πλήθος στοιχεία του πολιτισμού κληρονομημένα από τα προχριστιανικά χρόνια. Στον πνευματικό τομέα κανένας λαός δεν μπορεί να προκόψει, αν αγνοεί την ιστορία του, γιατί άγνοια της ιστορίας θα πει άγνοια του ίδιου του ίδιου του εαυτού του. Είμαι Έλληνας, συνειδητός Έλληνας, αυτό θα πει, έχω αφομοιώσει μέσα μου την πνευματική ιστορία των Ελλήνων από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα.
Ο δεύτερος λόγος που μας επιβάλλει να γνωρίσουμε την αρχαία πνευματική Ελλάδα είναι ότι είμαστε κι εμείς Ευρωπαίοι. Ολόκληρος ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται στον αρχαίο Ελληνικό, με συνδετικό κρίκο τον ρωμαϊκό. Με τους άλλους Ευρωπαίους μας δένει βέβαια και ο Χριστιανισμός, όσο και να μας χωρίζουν ορισμένα δόγματα. Μα και ο Χριστιανισμός έπρεπε να δουλευτεί πρώτα με την Ελληνική σκέψη, για να μπορέσει ν’ απλώσει έπειτα στον ευρωπαϊκό χώρο. Η ρίζα του πολιτισμού των Ευρωπαίων όλων είναι ο αρχαίος ελληνικός στοχασμός και η τέχνη, γι’ αυτό δεν μπορεί να τα αγνοεί κανείς, αν θέλει να αισθάνεται πως πνευματικά ανήκει στην Ευρώπη.
Μα ο κυριότερος λόγος που δεν επιτρέπεται οι νέοι μας ν’ αγνοούν την αρχαίαν Ελλάδα είναι άλλος: στην Ελλάδα για πρώτη φορά στα χρονικά του κόσμου ανακαλύφτηκε ο άνθρωπος ως αξία αυτόνομη, ο άνθρωπος που θέλει να κρατιέται ελεύθερος από κάθε λογής σκλαβιά, και υλική και πνευματική. Μέσα στους λαούς που περιβάλλουν τον ελληνικό χώρο στα παλιά εκείνα χρόνια υπάρχουν πολλοί με μεγάλο πολιτισμό, πάνω απ’ όλους οι Αιγύπτιοι και οι Πέρσες. Οι λαοί όμως αυτοί ούτε γνωρίζουν ούτε θέλουν τον ελεύθερο άνθρωπο. Το απολυταρχικό τους σύστημα επιβάλλει στα άτομα να σκύβουν αδιαμαρτύρητα το κεφάλι μπροστά στο βασιλέα και στους θρησκευτικούς αρχηγούς.
Η ελεύθερη πράξη και η ελεύθερη σκέψη είναι άγνωστα στον εξωελληνικό κόσμο. Και οι Έλληνες; Πρώτοι αυτοί, σπρωγμένοι από μια δύναμη που βγαίνει από μέσα τους και μόνο, την δεσποτεία θα την μεταλλάξουν σε δημοκρατία, και από την άβουλη, ανεύθυνη μάζα του λαού θα πλάσουν μια κοινωνία από πολίτες ελεύθερους, που καθένας τους να νιώθει τον εαυτό του υπεύθυνο και για τη δική του και για των άλλων την προκοπή. Ο στοχασμός είναι κι αυτός ελεύθερος για τα πιο τολμηρά πετάματα του νου και της φαντασίας.
Ο Έλληνας είναι ο πρώτος, που ενώ ξέρει πως δεν μπορεί ατιμώρητα να ξεπεράσει τα σύνορα του ανθρώπου και να γίνει θεός, όμως κατέχεται από μια βαθιά αισιοδοξία για τις ανθρώπινες ικανότητες και είναι γεμάτος αγάπη για τον άνθρωπο, που τον πιστεύει ικανό να περάσει τις ατέλειές του και να γίνει αυτό που πρέπει να είναι−ο τέλειος άνθρωπος. Αυτή η πίστη στον τέλειον άνθρωπο, συνδυασμένη με το βαθύ καλλιτεχνικό αίσθημα που χαρακτηρίζει την ελληνική φυλή, δίνει στον αρχαίον Έλληνα τον πόθο και την ικανότητα να πλάσει πλήθος ιδανικές μορφές σε ό,τι καταπιάνεται με το νου, με τη φαντασία και με το χέρι:
στις απέριττες μορφές που σχεδιάζουν οι τεχνίτες στα αγγεία της καθημερινής χρήσης, στη μεγάλη ζωγραφική, στην πλαστική του χαλκού και του μαρμάρου, πάνω απ’ όλα στο λόγο τους, και τον πεζό και τον ποιητικό. Αυτόν τον κόσμο θέλουμε να δώσουμε στα παιδιά μας, για να μορφωθούν∙ για να καλλιεργήσουν τη σκέψη τους αναλύοντας τη σκέψη των παλιών Ελλήνων∙ για να καλλιεργήσουν το καλλιτεχνικό τους αίσθημα μελετώντας ό,τι ωραίο έπλασε το χέρι και η φαντασία των προγόνων τους∙ για να μπορέσουν κι αυτοί να νιώσουν τον εαυτό τους αισιόδοξο, ελεύθερο και υπεύθυνο για τη μοίρα του ανθρώπου πάνω στη γη∙ προπαντός για να φουντώσει μέσα τους ο πόθος για τον τέλειον άνθρωπο.
Η Ελλάδα υπήρξε ένας από τους εκπαιδευτές του κόσμου, με τρόπο που ακόμη και ο Περικλής δεν τόλμησε να φανταστεί. Τα διανοητικά, αισθητικά και πολιτικά επιτεύγματα της κλασικής Ελλάδας μαγεύουν εδώ και αιώνες τους μελετητές του δυτικού πολιτισμού. Η ήδη αχανής βιβλιογραφία συνεχίζει να αυξάνεται και η πλήρης κατανόηση του ελληνικού πολιτισμού απαιτεί κοπιαστική μελέτη των διαφορετικών του όψεων.
Μία από αυτές τις όψεις είναι η εκπαίδευση, η οποία συνδέεται άρρηκτα με κάθε είδους πολιτισμική ανάπτυξη. Αναμφίβολα, είναι γνωστό πως η εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη ενός δυναμικού πολιτιστικού συνεχούς, που συνδέει το παρελθόν με το μέλλον, επεκτάθηκε στην ευρωπαϊκή ήπειρο και τις κτήσεις της και είναι γνωστό σήμερα με το γενικό όρο «δυτικός πολιτισμός».
Ωστόσο, οποιαδήποτε μελέτη των επιδράσεων της αρχαίας ελληνικής εκπαίδευσης στο σύγχρονο κόσμο απαιτεί γνώση του ίδιου του αντικείμενου της εκπαίδευσης, έτσι όπως αναπτύχθηκε στις διαφορετικές πόλεις-κράτη της ελληνικής επικράτειας. Στο συγκεκριμένο άρθρο, λοιπόν, θα προσπαθήσουμε -έστω και συνοπτικά εξαιτίας του περιορισμένου χώρου- να δούμε πώς γινόταν η εκπαίδευση καταρχήν στη Σπάρτη και την Κρήτη και κατόπιν στην Αθήνα, καθώς το παράδειγμα των Αθηνών μιμήθηκε σχεδόν όλη η υπόλοιπη Ελλάδα.
Η Εκπαίδευση στη Σπάρτη και την Κρήτη
Σύμφωνα με το μύθο ο Σκύθης Ανάχαρσις, επιστρέφοντας από τα ταξίδια του, αναφέρει πως οι Σπαρτιάτες ήταν ο μόνος ελληνικός λαός με τον οποίο κατόρθωσε να συζητήσει λογικά, γιατί μόνον αυτός είχε το χρόνο να είναι σοφός. Παρόλες τις αντιρρήσεις του Ηρόδοτου[1], φαίνεται πως οι Σπαρτιάτες είχαν άφθονο χρόνο στη διάθεσή τους, όντας απελευθερωμένοι από την ανάγκη του πλουτισμού. Δεν ασκούσαν εμπόριο μήτε ήταν απασχολημένοι με κάποιο επάγγελμα. Έτσι, περνούσαν όλο το χρόνο τους αφιερωμένοι στην εκπαίδευσή τους σύμφωνα με τα σπαρτιατικά ιδεώδη. Ο χρόνος τους μοιραζόταν ανάμεσα στη φυσική εξάσκηση, τη στρατιωτική εκπαίδευση, το κυνήγι, τα δημόσια πράγματα και τις «λέσχες», στις οποίες δεν επιτρέπονταν οι συζητήσεις για δουλειές, παρά μόνο για ό,τι θεωρείτο ευγενές[2].
Σε αυτό το απόλυτα οργανωμένο κράτος το αγόρι έμενε σπίτι του ως τα επτά του χρόνια. Ακόμη και τότε, όμως, οι γονείς τους φρόντιζαν να τα παίρνουν μαζί τους στα φειδίτια ή φιλίτια, τις κοινές τράπεζες των Σπαρτιατών. Ακούγοντας τις συζητήσεις τους πάνω σε πολιτικά θέματα, τα αγόρια ήδη εκπαιδεύονταν στον σπαρτιατικό τρόπο ζωής. Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και έπαιρναν το γεύμα μαζί με τη μητέρα τους. Στα φειδίτια οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν κάθε μήνα ένα μέδιμνο κριθάρι, οκτώ χοές οίνου, πέντε μνας τυρί και μισή μνα σύκα. Αν ήταν τόσο φτωχοί, που δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν, τότε έχαναν τα δικαιώματά τους ως πολίτες και τα παιδιά τους δεν ήταν δυνατόν να εκπαιδευτούν στα σπαρτιατικό σύστημα. Γενικά, λοιπόν, τα σπαρτιατικά σχολεία ήταν μόνο για τους ομοίους[3], δηλαδή για εκείνους που μπορούσαν να πληρώσουν την εγγραφή σε είδος.
Ωστόσο, γίνονταν επίσης δεκτά και άλλα παιδιά, αρκεί κάποιος να συνεισέφερε εκ μέρους τους το απαιτούμενο τίμημα[4], προκειμένου να συνοδεύουν τα παιδιά του στο σχολείο. O αριθμός αυτών των σχολικών συνοδών εξαρτάτο άμεσα από το μέγεθος της συνεισφοράς σε είδος, αλλά δε γίνονταν πολίτες όταν μεγάλωναν. Η απόδοση της ιδιότητας του πολίτη γινόταν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν η αξία τους ή οι υπηρεσίες ήταν τέτοιες που η πόλη-κράτος τις αναγνώριζε. Aλλοι μαθητές παρόμοιου είδους ήταν οι μόθωνες ή μόθακες[5] και οι τρόφιμοι[6]. Η διαφορά με τους τρόφιμους βρίσκεται στο γεγονός ότι ήταν παιδιά ελεύθερων Σπαρτιατών και συνεπώς είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Σε μεταγενέστερες περιόδους, στην εποχή της φθοράς του θεσμού πόλης-κράτους εξαιτίας του μεγάλου δημογραφικού προβλήματος των ελληνικών πόλεων-κρατών, όσοι απολάμβαναν της σπαρτιατικής εκπαίδευσης αποκτούσαν και πολιτικά δικαιώματα.
Μετά τα επτά τους χρόνια τα αγόρια απομακρύνονταν από το σπίτι και οργανώνονταν σε έναν ιδιαίτερα συστηματικό τρόπο εκπαίδευσης -ανάλογο με εκείνον της Κρήτης- σε αγέλες ή βούες[7]. Υποδιαιρέσεις των αγελών ήταν οι ίλες, οι οποίες πιθανώς είχαν δύναμη 64 αγοριών. Οι αγέλες τρέφονταν, κοιμούνταν και έπαιζαν μαζί και βρίσκονταν υπό την εποπτεία του παιδονόμου, ενός πολίτη που απολάμβανε του γενικού σεβασμού και κατείχε υψηλή θέση. Βοηθοί του ήταν οι μαστιγοφόροι[8], οι οποίοι επέβαλαν τη σκληρή πειθαρχία, για την οποία τόσο φημισμένη ήταν η σπαρτιατική κοινωνία. Ακόμη και όταν έλειπε ο παιδονόμος ή οι μαστιγοφόροι, φαίνεται πως η πειθαρχία διατηρείτο ακέραια υπό την εποπτεία του βουαγόρα ή αγελάρχη, δηλαδή του περισσότερο θαρραλέου και λογικού αγοριού σε κάθε αγέλη. Επίσης, σε κάθε σχολείο τοποθετείτο ένας νέος που είχε συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας του και ονομαζόταν είρην ή ιρήν. Εκείνος παρακολουθούσε προσεκτικά τις μάχες τους και τους χρησιμοποιούσε ως υπηρέτες στο σπίτι του για το γεύμα του. Τα μεγαλύτερα αγόρια του έφερναν ξύλα για τη φωτιά, ενώ τα μικρότερα μάζευαν λαχανικά. Βέβαια, ο μοναδικός τρόπος για να αποκτηθούν αυτές οι προμήθειες ήταν η κλοπή από τους κήπους ή τις λέσχες των ανδρών, γεγονός που αύξανε τις ικανότητες των νέων στην ανίχνευση. Αφού γευμάτιζαν όλοι μαζί, τότε ο είρην τους προέτρεπε να τραγουδήσουν και κατόπιν να συζητήσουν θέματα ηθικής ή πολιτικής.
Ο είρην, ο παιδονόμος, ή οποιοσδήποτε πρεσβύτερος ασχολείτο με την εκπαίδευση ελεύθερα και εθελοντικά. Τούτο το σύστημα, βέβαια, εξαιτίας της απλότητάς του δεν κόστιζε στην πόλη-κράτος. Επίσης, ήταν ένα σύστημα απόλυτα φυσικής εκπαίδευσης. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως «μάθαιναν γράμματα γιατί κάτι τέτοιο ήταν χρήσιμο»[9]. Στην πραγματικότητα οι γραπτοί νόμοι ήταν πολύ λίγοι και περνούσαν από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικής παράδοσης. Φυσικά, η ρητορική απαγορευόταν σε αντιπαράθεση με τις ελεγείες του Τυρταίου, αλλά η δύναμη του λόγου ήταν πανταχού παρούσα. Ο Πλάτωνας στον Πρωταγόρα λέγει πως «αν συζητήσεις με ένα Λάκωνα, στην αρχή σου φαίνεται απλά ηλίθιος. Ξαφνικά, σε ένα κρίσιμο σημείο, πετάει λίγα λόγια και τότε οι συνομιλητές του φαίνονται μικρά παιδιά μπροστά του»[10].
Οπωσδήποτε, το αντικείμενο της σπαρτιατικής εκπαίδευσης δεν ήταν η συσσώρευση γνώσης και η διανοητική οξύτητα, αλλά αυτό δε σημαίνει πως η Σπάρτη δεν ήταν αφεαυτής μια εκπαιδευτική δύναμη. Στην πραγματικότητα είναι λίγα τα όσα γνωρίζουμε, προκειμένου να έχουμε μια αντικειμενική άποψη και σε ορισμένες περιπτώσεις τα συμπεράσματά μας είναι αυθαίρετα ή αντιφατικά. Για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι οι Σπαρτιάτες εκτιμούσαν πολύ τον Όμηρο για το ηρωικό του ύφος, παρόλο που τρόπος ζωής που περιέγραφε ήταν Ιωνικός και όχι Δωρικός. Σύμφωνα με τον Βέρνερ Τζάγκερ στο έργο του Παιδεία, η πεποίθηση πως η σπαρτιατική εκπαίδευση δεν ήταν τίποτε άλλο από στρατιωτική εκπαίδευση, προήλθε από τις αφηγήσεις του Αριστοτέλη στα Πολιτικά και του Πλάτωνα στους Νόμους, όπου περιγράφει το πνεύμα του συντάγματος του Λυκούργου. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό τούτες οι απόψεις να είναι προϊόν των συγκυριών της εποχής της παρακμής της Σπάρτης, η οποία κυριευμένη από δίψα για δύναμη έχασε την παλιά ευνομία της, την οποία τόσο θαύμασε όλος ο ελληνικός κόσμος.
Με τη σειρά του το κρητικό σύστημα εκπαίδευσης ήταν παρόμοιο με εκείνο της Σπάρτης από πολλές απόψεις. Κατά τον ίδιο τρόπο η διδασκαλία παρεχόταν από ένα πρεσβύτερο μέλος της κοινότητας, αλλά στην Κρήτη η εκπαίδευση κόστιζε στους γονείς ακόμη λιγότερα απ ό,τι στη Σπάρτη, καθώς τα παιδιά τρέφονταν κυρίως με δημόσια έξοδα[11]. Οι γυναίκες έπειρναν το γεύμα τους στο σπίτι, ενώ οι άνδρες σε λέσχες που αποκαλούνταν ανδρεία. Στα ανδρεία συμμετείχαν όλα τα αρσενικά της οικογένειας. Συνήθως τα αγόρια δικαιούνταν το μισό της τροφής των ενήλικων, εκτός από τα ορφανά που δικαιούνταν πλήρη μερίδα στη λέσχη του νεκρού πατέρα τους.
Στην πραγματικότητα η κρητική λέσχη είναι ένα αμάλγαμα αρκετών οικογενειών σε ένα είδος πατριάς, όλα τα αρσενικά μέλη της οποίας δειπνούσαν μαζί. Τα αγόρια τούτης της πατριάς κοιμούνταν πιθανώς μαζί σε κοιτώνες της λέσχης και σχημάτιζαν ένα ξεχωριστό σχολείο. Στα κοινά συσσίτια με την παρουσία των πρεσβύτερων ενθαρρύνονταν οι συζητήσεις γύρω από ηθικά και πολιτικά θέματα, τα οποία όφειλαν να διδαχθούν. Οι πρεσβύτεροι εξέλεγαν κάποιον να υπηρετήσει ως παιδονόμος ή επιστάτης των αγοριών της λέσχης. Κάτω από την επίβλεψή του τα αγόρια μάθαιναν γράμματα, γυμνάζονταν διαρκώς, εκπαιδεύονταν στη χρήση των όπλων -ιδιαίτερα του τόξου- και στους πολεμικούς χορούς, όπως ο χορός των Κουρητών και ο Πυρίχειος. Μάθαιναν σαν τραγούδι τους νόμους της πατρίδας τους, για να τους αποστηθίζουν, μια και η άγνοια των νόμων δε δικαιολογείτο. Ο παιάνας ήταν η κύρια μορφή τραγουδιού τους και ήταν εκπαιδευμένοι στο λιτό ύφων των λακεδαιμόνιων συναδέλφων τους.
Οι νεαροί Κρήτες εκπαιδεύονταν στην ατομική και την ομαδική μάχη ενάντια σε άλλες λέσχες-σχολεία. Επίσης, διδάσκονταν την αντοχή σε πολλών ειδών δυσκολίες. Χειμώνα-καλοκαίρι φορούσαν τον ίδιο κοντό χιτώνα -όπως και οι Σπαρτιάτες- και μάθαιναν να αψηφούν τη ζέστη και το κρύο, τα ορεινά μονοπάτια και τα χτυπήματα που δέχονταν στα γυμνάσια και τις μάχες. Στα σχολεία παρέμεναν ως τα δέκα επτά τους χρόνια, οπότε και γίνονταν έφηβοι με ειδική τελετή, τα Εκδύσια. Όπως οι νέοι της Αθήνας, έδιναν όρκο υπακοής στο κράτος και μίσους ενάντια στους εχθρούς του και κατόπιν έμπαιναν σε αγέλες, τις οποίες συγκέντρωναν γύρω τους πλούσιοι και διακεκριμένοι έφηβοι. Ο αριθμός των ατόμων που συγκέντρωνε μια αγέλη εξαρτάτο κυρίως από τον πλούτο και τη δημοτικότητα του νέου, γεγονός που προσδίδει στο θεσμό ένα αριστοκρατικό στοιχείο, σε αντίθεση με τη Σπάρτη.
Ο πατέρας του νεαρού αρχηγού ήταν συνήθως ο αρχηγός της αγέλης -αγελάτης- και είχε πλήρη εξουσία. Καθοδηγούσε τους νέους στο κυνήγι και τους δρόμους, δηλαδή τα γυμνάσια των εφήβων. Μάλιστα, οι Κρήτες που δεν είχαν ακόμη εισέλθει σε αγέλες εξαιρούνταν αυτών των γυμνασίων και ονομάζονταν απόδρομοι. Ο αρχηγός της αγέλης μάζευε τους την αγέλη όπου επιθυμούσε και είναι πολύ πιθανό πως οι νέοι έτρωγαν και κοιμούνταν στο σπίτι του προστάτη τους. Η ζωή τους περιβαλλόταν από μια πολεμική ατμόσφαιρα και θεωρούσαν πολύτιμα αγαθά τη στρατιωτική στολή και τα όπλα τους. Στις αγέλες οι νεαροί Κρήτες έμεναν ως τη μέρα του γάμου τους, οπότε επέστρεφαν στα σπίτια και τις λέσχες τους.
Από πρακτικής άποψης δεν μπορούμε να πούμε πολλά για την κρητική εκπαίδευση. Από την ημέρα που ο Ιδομενέας σαλπάρισε από την Τροία, η Κρήτη σχεδόν χάνεται από την ελληνική ιστορία. Πολύ ισχυρή για να της επιτεθούν οι γείτονές της και συνάμα πολύ αδύναμη εξαιτίας των πολλών φέουδων παρέμεινε απομονωμένη από την ηπειρωτική Ελλάδα και το αρχιπέλαγος ως το τέλος της περιόδου της ελληνικής ανεξαρτησίας.
Αθήνα και οι άλλες πόλεις της Ελλάδας
Στη Λακωνία και την Κρήτη –κυρίως αγροτικές περιοχές που στηρίζονταν στο σύστημα της γαιοκτησίας- δεν υπήρχε η ανάγκη εκπαίδευσης σε θέματα που σχετίζονταν με το εμπόριο ή τη βιοτεχνία. Θα περίμενε, λοιπόν, κανείς να ανακαλύψει πολλά τέτοια στοιχεία στους Αθηναίους ή τους Ίωνες της Μ. Ασίας. Η πραγματικότητα, όμως, ήταν εντελώς διαφορετική. Για τον Έλληνα η λέξη εκπαίδευση σήμαινε εκπαίδευση του χαρακτήρα, αρμονική ανάπτυξη του σώματος, του νου και της φαντασίας και συνεπώς κάθε είδους τεχνική εκπαίδευση αποκλειόταν από τα ελληνικά σχολεία ως βάναυσος. Ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται πως απέκτησαν αυτή την άποψη από τους λαούς που τους περιέβαλαν[12]. Με τη σειρά του ο Πλάτωνας θεωρεί τον έμπορο ή τον τεχνίτη ακατάλληλο ως ενεργό πολίτη[13], όπως και ο Αριστοτέλης[14], ο οποίος θεωρεί ανάξιο ό,τι παρεμβάλλεται στη σωματική ή τη διανοητική ανάπτυξη.
Πώς, λοιπόν, διδάσκονταν οι τέχνες και το εμπόριο στην αρχαία Ελλάδα; Από τις μαρτυρίες που διαθέτουμε[15], οι τέχνες ή το εμπόριο ήταν κυρίως κληρονομική ενασχόληση. «Οι γιοι των τεχνιτών μαθαίνουν την τέχνη του πατέρα τους, όσο μπορούν οι πατέρες και και οι όμοιοί τους να τη διδάξουν». Στη Δημοκρατία[16] ο Πλάτων αναφέρει πως οι παίδες, των κεραμιστών -μια λέξη που περιλαμβάνει τους γιους και τους μαθητευόμενους- είναι στην πραγματικότητα υπηρέτες και βοηθοί για μακρύ χρονικό διάστημα, πριν τους επιτραπεί να φτιάξουν το δικό τους κεραμικό. Οι μαθητές ενός γιατρού που ονομαζόταν Πιτταλός αναφέρονται από τον Αριστοφάνη[17], ενώ ο κωμωδιογράφος Σωσίπατρος βάζει έναν μάγειρα να λέει πως οι μαθητές του πρέπει να γνωρίζουν αστρολογία, αρχιτεκτονική και στρατηγική, πριν έρθουν να μαθητεύσουν δίπλα του. Με τη σειρά του ο Σόλων, προκειμένου να ενθαρρύνει τους αθηναίους τεχνίτες, έλεγε πως «ο πατέρας που δε δίδαξε το γιο του κάποια τέχνη, δεν μπορεί να απαιτεί βοήθεια στα γεράματά του»[18].
Υπήρχε, λοιπόν, ένα σύστημα μεταβίβασης της γνώσης, σε ό,τι αφορούσε το εμπόριο και τις τέχνες, αλλά η γενική άποψη ήταν πως: «η τεχνική καθοδήγηση και όλη η διδασκαλία που αποβλέπει στην οικονομική απολαβή είναι χυδαία και δε δικαιούται το όνομα της εκπαίδευσης. Η αληθινή εκπαίδευση στοχεύει αποκλειστικά στην αρετή, η οποία ωθεί το παιδί να είναι καλός πολίτης, ικανός να κυβερνήσει και να υπακούσει»[19]. Έτσι, οι Σπαρτιάτες και οι Κρήτες δεν ήταν μόνοι. Είχαν την υποστήριξη όλης της Ελλάδας στην απόφασή τους να εξορίσουν από τα σχολεία τους κάθε ιδέα τεχνικής ή επαγγελματικής εκπαίδευσης.
Παρόλα αυτά η εκπαίδευση και πάλι έμεινε μισή, συγκρινόμενη με τα δεδομένα των σύγχρονων κοινωνιών. Και τούτο γιατί απευθυνόταν μόνο στα αγόρια της οικογένειας.
Οι γυναίκες ζούσαν περίπου σε καθεστώς ανατολίτικου περιορισμού, εκτός ίσως από τη Χίο, τη Λοκρίδα, την Κρήτη και φυσικά τη Σπάρτη. Σύμφωνα με τον Περικλή δια στόματος Θουκυδίδη[20], η Αθηναία μητέρα οφείλει να ζει τόσο αποσυρμένη ζωή, ώστε το όνομά της να μην ακούγεται ανάμεσα στους άνδρες, είτε για καλό ή για κακό. Ο Πλάτων είναι ο πρώτος που ενδιαφέρεται για την εκπαίδευση των γυναικών, τις συζύγους των φυλάκων της κοινότητας. Στην πραγματικότητα τις θεωρεί όχι μόνον συζύγους αλλά και φύλακες[21]. Θεωρεί πως οι γυναίκες των φυλάκων είναι ικανές για δημιουργική συνεισφορά στο κτίσιμο της κοινότητας, αλλά δεν περιμένει πως αυτό θα το κάνουν μέσω της οικογενειακής ζωής. Με αυτόν τον τρόπο αντιτίθεται στην επικρατούσα άποψη πως οι γυναίκες είναι μόνο για να κάνουν παιδιά και να φροντίζουν το νοικοκυριό τους. Παραδέχεται πως διαθέτουν λιγότερη σωματική ρώμη, αλλά αυτό δεν μπορεί να τις εμποδίσει από το να μοιράζονται τα καθήκοντα των φυλάκων. Αν, λοιπόν, είναι ικανές να κάνουν την ίδια δουλειά, τότε δικαιούνται τροφής και παιδείας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να εκπαιδεύονται στη μουσική, τη γυμναστική και τον πόλεμο, όπως ακριβώς οι άνδρες.
Τούτη η άποψη είναι στην πραγματικότητα μια επαναστατική ανανέωση, που πιθανώς ξεσήκωσε πολύ γέλιο στην εποχή της. Είναι δυνατόν οι γυναίκες να γυμνάζονται γυμνές στην παλαίστρα, όταν μάλιστα σύμφωνα με τα λόγια του Ηρόδοτου η γυναίκα χάνει τη σεμνότητά της μαζί με τα ρούχα της[22]; Όμως ο Πλάτων δε θεωρεί πως κινδυνεύει η ηθική από τους κανόνες που θέτει. Σκέπτεται πως ήταν οι βάρβαροι εκείνοι που επέβαλαν τη άποψη ότι η γύμνια είναι ατιμωτική ακόμη και για τους άνδρες, επηρεάζοντας τους Έλληνες της Μ. Ασίας. Η άποψή του συμβολίζει τις γενικότερες κοινωνικές αλλαγές του 4ου αιώνα, μια εποχή κατά την οποία οι καλλιτέχνες άρχισαν να απεικονίζουν τη γυναίκα γυμνή. Από την άλλη οι γυναίκες είναι επιτυχημένες στην ιατρική και τη μουσική. Γιατί όχι. Λοιπόν, και στα αθλητικά ή το χειρισμό των όπλων; Επιπλέον, ο αυξανόμενος αριθμός των γυναικείων ρόλων στην τραγωδία δείχνει πως η γυναίκα σε αυτή την εποχή ανακαλύπτεται ως ανθρώπινο ον και πως συζητείται πλέον δημόσια το δικαίωμά της στην εκπαίδευση. Ο Πλάτων προσθέτει μερικές σπαρτιατικές πινελιές στο σχέδιό του. Αν, όμως, αφαιρεθούν ορισμένα από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, αυτό που μένει είναι ένα σύγχρονο πρόγραμμα για την εκπαίδευση των γυναικών. Ας κλείσουμε εδώ, όμως, αυτό το θέμα, που οπωσδήποτε δικαιούται γενικότερης ανάλυσης και ερμηνείας, γιατί ερμηνεύει σκοτεινές πτυχές ενός λαμπρού κατά τα άλλα πολιτισμού, επηρεασμένου ωστόσο σαφώς από το μύθο της πατριαρχίας και ας επιστρέψουμε στην προσπάθειά μας να καταγράψουμε -έστω και συνοπτικά- την εκπαίδευση στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Θα δούμε τώρα πώς ήταν διαρθρωμένη η παιδεία στην Αθήνα και τις άλλες πόλεις. Το σύνηθες σύστημα της πρωτοβάθμιας -θα μπορούσαμε να πούμε- εκπαίδευσης στην Αθήνα είναι ευθύνη των γραμματιστών, των κιθαριστών και των παιδοτρίβων. Οι γραμματιστές δίδασκαν γραφή, ανάγνωση και στοιχεία αριθμητικής και δίδασκαν τους μαθητές τους να διαβάζουν και να μαθαίνουν από στήθους τους μεγάλους ποιητές -Όμηρο Ησίοδο κ.α. Οι κιθαριστές με τη σειρά τους δίδασκαν τα αγόρια πώς να παίζουν την επτάχορδη λύρα και να τραγουδούν τα έργα των λυρικών ποιητών. Οι παιδοτρίβες φρόντιζαν για τη φυσική τους ανάπτυξη με τρόπο επιστημονικό. Τους δίδασκαν την πάλη, το παγκράτιο, την πυγμαχία, το τρέξιμο, τη ρίψη του δίσκου, το άλμα και ποικίλες άλλες ασκήσεις στην παλαίστρα. Σε αυτό το τριπλό σύστημα ενίοτε προστίθετο και το σχέδιο ή η ζωγραφική[23], ειδικότερα από τα τέλη του 4ου αιώνα. Ωστόσο, το σύνηθες σύστημα εκπαίδευσης περιελάμβανε λογοτεχνία, μουσική και αθλητικά.
Ποιο απ’ όλα διδασκόταν πρώτο; Μάλλον διδάσκονταν όλα ταυτόχρονα, αν και η φυσική εκπαίδευση σε απλουστευμένη μορφή ήταν η πρώτη ενασχόληση των αγοριών από το 6ο έτος της ηλικίας τους. Για τις πιο περίπλοκες ασκήσεις και τεχνικές έπρεπε να περιμένουν τουλάχιστον ως τα δώδεκα. Ωστόσο, τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης επιμένουν πως η φυσική προετοιμασία πρέπει να ξεκινά αρκετά χρόνια πριν από κάθε είδους διανοητική εκπαίδευση. Την κύρια ευθύνη για τη σειρά προετοιμασίας και τη διευθέτηση τέτοιων θεμάτων είχε ο παιδαγωγός της οικογένειας, ο οποίος ανήκε στο υπηρετικό προσωπικό.
Σε παλαιότερες εποχές τούτη η πρωτοβάθμια εκπαίδευση διαρκούσε ως τα δέκα οκτώ. Αλλά προς το τέλος του 5ου αιώνα δημιουργήθηκε ένα δευτεροβάθμιο σύστημα εκπαίδευσης. Η πιο σημαντική μαρτυρία έρχεται από τον Πλάτωνα, ο οποίος περιγράφει στη Δημοκρατία ένα σύστημα μαθητείας στα μαθηματικά λίγο πριν την εφηβεία. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη[24] εφαρμοζόταν τρία χρόνια πριν την εφηβεία, αν και στην πραγματικότητα η παρακολούθηση των μαθημάτων δεν ήταν αυστηρά καθορισμένη. Ενίοτε οι γιοι των φτωχών ολοκλήρωναν γρήγορα το πρόγραμμα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ οι γόνοι των πλουσίων την καθυστερούσαν όσο ήθελαν, γεγονός που ο Ξενοφών θεωρεί απαξιωτικό για την αθηναϊκή εκπαίδευση[25].
Μετά τα δέκα οκτώ οι νεαροί Αθηναίοι προχωρούσαν στην πολεμική τους εκπαίδευση. Τον πρώτο χρόνο αυτής της εκπαίδευσης τον περνούσαν στην Αθήνα και τον δεύτερο σε φρούρια των συνόρων και σε στρατόπεδα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου μάλλον διέθεταν λίγο χρόνο για διανοητικές ενασχολήσεις. Ωστόσο, όταν κατέρρευσε η στρατιωτική δύναμη των Αθηνών υπό την μακεδονική κυριαρχία, τα στρατιωτικά καθήκοντα των εφήβων έγιναν εθελοντικά και η εκπαίδευσή τους αντικαταστάθηκε από μαθήματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας. Το στρατιωτικό σύστημα έγινε Πανεπιστήμιο, το οποίο παρακολουθούσαν λίγοι εύποροι νέοι ή πλούσιοι ξένοι. Ως πρόδρομος του πρώτου πανεπιστημίου, η δίχρονη εκπαίδευση των εφήβων δικαιούται τον τίτλο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, παρόλο που ως τον 3ο αιώνα παρείχε μόνο στρατιωτική εκπαίδευση.
Η αθηναϊκή εκπαίδευση, όπως και η εκπαίδευση των άλλων πόλεων, διαιρείται σε τρία στάδια: Το Πρωτοβάθμιο, από τα έξι ως τα δέκα τέσσερα, το Δευτεροβάθμιο από τα δέκα τέσσερα έως τα δέκα οκτώ και το τριτοβάθμιο από τα δέκα οκτώ έως τα είκοσι. Από τα τρία στάδια το τρίτο μόνο ήταν υποχρεωτικό και το παρείχε η πόλη-κράτος. Το δεύτερο ήταν εντελώς προαιρετικό και μάλλον για τους εύπορους. Από το πρωτοβάθμιο τα γράμματα ήταν μάλλον δια νόμου υποχρεωτικά, όπως φαίνεται από έναν παλιό νόμο που αποδίδεται στο Σόλωνα[26] και ο οποίος αναφέρει πως το παιδί πρέπει να διδάσκεται γράμματα και κολύμπι. Μετά από αυτό οι φτωχοί μπορούν να στρέψουν την προσοχή τους στη γεωργία και το εμπόριο, ενώ οι πλουσιότεροι στη μουσική, την ιππασία, τη γυμναστική, το κυνήγι και τη φιλοσοφία.
Συμπέρασμα
Φαίνεται από τα παραπάνω πως η παιδεία των αρχαίων στην πλήρη μορφή της υπήρξε προνόμιο των εύπορων τάξεων, κάτι που αδιάκριτα συμβαίνει ως τη σύγχρονη εποχή μας με συγκαλυμμένο ή απροκάλυπτο τρόπο. Ωστόσο, είναι φανερό πως ο στόχος της ελληνικής εκπαίδευσης στην αρχαιότητα θεωρητικά και πρακτικά ήταν η παραγωγή του καλύτερου δυνατού πολίτη και όχι ο πλουτισμός –σε αντιστροφή προς τη σύγχρονη πραγματικότητα. Αναζητούσε το καλό της κοινότητας και όχι το καλό του ατόμου. Βέβαια οι μέθοδοι και τα υλικά της μαθητείας διέφεραν από περιοχή σε περιοχή, όμως το ζητούμενο ήταν το ίδιο, η εκπαίδευση του χαρακτήρα, κάτι που οι Έλληνες γονείς ζητούσαν επίμονα από τους διευθυντές των σχολείων.
Επίσης σημαντική -αν και όχι στην περίπτωση της Σπάρτης ή της Κρήτης, όπου το ιδανικό ζητούμενο ήταν η ανδρεία, η τόλμη, η στρατιωτική μαθητεία και η διακυβέρνηση- ήταν η αναζήτηση της αισθητικής και της φαντασίας, μέσω της τέχνης και της μουσικής. Τούτο γινόταν μέσω της εξατομίκευσης και της απομάκρυνσης του παιδιού από τις επιρροές της οικογένειας. Τόσο ο νεαρός Σπαρτιάτης όσο και ο νεαρός Αθηναίος ή Εφέσιος από τα έξι μόλις χρόνια του περνούσε όλη την ημέρα του μακριά από το σπίτι, με τη συντροφιά των συνομηλίκων του στην παλαίστρα ή τους δρόμους. Μάθαινε να ξεκόβει από την οικογένειά του και να σχετίζεται με τους αυριανούς συμπολίτες του. Αναμφίβολα έχανε πολλά από αυτό το σύστημα, αλλά έτσι εξασφαλιζόταν η ενότητα και η συνέχεια της πόλης-κράτους. Όλα εξασφάλιζαν πως το παιδί θα συνειδητοποιούσε ότι είναι μέλος μιας κοινότητας, για την ευτυχία και την ευημερία της οποίας η προσωπική τους επιθυμία ή ευχαρίστηση έπρεπε να υποτάσσεται. Με αυτόν τον τρόπο αναπτύχθηκε και έμεινε στην ιστορική μνήμη η αίσθηση της αυτοθυσίας για χάρη της πολιτείας [sic] ή της κοινότητας. Τώρα στο χέρι μας είναι να συγκρίνουμε τα αποτελέσματα της παιδείας στο παρελθόν με τα αποτελέσματα της παιδείας στο παρόν. Στο χέρι μας είναι να εξάγουμε συμπεράσματα, για το πού μας οδηγεί αλάθητα η παρούσα νοοτροπία μας σε εκπαιδευτικά θέματα. Και όλα αυτά γιατί η μελέτη του παρελθόντος δεν είναι αυτοσκοπός ή ξερή επιστημονική έρευνα. Είναι η μελέτη ενός παραδείγματος, με την αυστηρά επιστημονική έννοια, που μπορεί να μας δείξει το δρόμο για την ατομική και συλλογική ολοκλήρωση.
Βιβλιογραφία-Πηγές
Dittenberg, W., De Ephebis Atticis Dissertatio, Dieterich, (Gottingen, 1863).
Muller, K.O., Dorians, (Oxford, 1830).
Jaeger, W., Paideia, The Ideals of Greek Culture, Oxford University Press, (Oxford, 1945).
Wilkins, A. S., National Education in Greece, Cambridge, (London, 1873).
Mahaffy, J. P., Old Greek Education, Kegan Paul, (1883).
Freeman K. J. Schools of Hellas, MacMillan and Co, (London, 1908).
Godley A. D., (trans), Herodotus, Cambridge, Harvard University Press, (1920).
Plato, Platonis Opera, (ed. John Burnet), Oxford University Press, (1903).
Plutarch, Plutarch's Lives, (trans Bernadotte Perrin), Cambridge, MA, Harvard University Press, William Heinemann Ltd. (London, 1914).
Aristotle, Aristotle in 23 Volumes, Vol. 21, (trans. H. Rackham), Cambridge, MA, Harvard University Press, William Heinemann Ltd. (London, 1944).
Aristophanes, Aristophanes Comoediae, vol. 2. (ed. F.W. Hall and W.M. Geldart), Clarendon Press, (Oxford, 1907).
Thucydides, Historiae in two volumes, Oxford University Press, (Oxford, 1942).
Σημειώσεις - Παραπομπές
[1] Ηρόδοτος 4. 77.
[2] Πλούταρχου, Λυκούργος, 25.
[3]Ξενοφώντος, Αναβ. iv, 6.14.
[4] Πλούταρχου, (Αθην. vi. 271 e).
[5] Γιοι ειλώτων που εκπαιδεύονταν μαζί με νέους Σπαρτιάτες, απελευθερώνονταν κατόπιν, αλλά δεν είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα.
[6] Γιοι φτωχών ελεύθερων Σπαρτιατών.
[7] Πλούταρχου, Λυκούργος, 16. Οι νέοι αποκαλούνταν αγελαστοί ή βούα.
[8] Ξενοφώντος, Συν. Λακ. ii, 2.
[9] Πλούταρχου, Λυκούργος, 16.
[10] Πλάτων, Πρωταγόρας, 342 Ε.
[11] Αριστοτέλους, Πολιτικά ii. 10. 8.
[12] Ηρόδοτος, 2,167.
[13] Πλάτων, Νόμοι, 846 D.
[14] Αριστοτέλους, Πολιτικά, viii, 2. 4.
[15] Πλάτων, Πρωταγόρας, 328, Α.
[16] Πλάτων, Δημοκρατία, 476, Α.
[17] Αριστοφάνους, Αχαρνής, 1032.
[18] Πλούταρχου, Σόλων, 22.
[19] Πλάτων, Νόμοι, 643 Ε.
[20] Θουκυδίδης, ii, 45. 4.
[21] Πλάτων, Δημοκρατία, 540 D.
[22] Στο ίδιο, 443, Ε5.
[23] Αριστοτέλους, Πολιτικά, viii, 3. 1.
[24] Στο ίδιο, viii, 4. 9.
[25] Ξενοφώντος, Συν. Λακ., iii.
[26] Διάφοροι συγγραφείς, Leges Atticae, ii, 4.
Η εκπαίδευση τον 5ο αιώνα π.Χ.
Ο δάσκαλος στα κλασικά χρόνια
Φωτεινή Ζέρβα,
δασκάλα
Ορόσημο για τον παγκόσμιο πολιτισμό και ειδικότερα για την εκπαίδευση αποτελεί ο 5ος π.Χ. αιώνας της κλασικής Ελλάδας. Στην αρχαία Αθήνα καθιερώνεται ένα εκπαιδευτικό σύστημα με βασικές συνιστώσες τις γραμματικές γνώσεις, τη μουσική αγωγή και τη γύμναση του σώματος, που αποτελεί τη βάση της εκπαίδευσης μέχρι σήμερα, ενώ η εισαγωγή του παιδιού στις ηθικές αξίες ξεκινούσε από το οικείο περιβάλλον.
Ο σκοπός της αγωγής ήταν η ελεύθερη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, η αρμονική και τέλεια ανάπτυξη σώματος και πνεύματος. Σημαντικό ρόλο σ’ αυτή την προσπάθεια για την καλλιέργεια των παιδιών έχουν οι δάσκαλοι, που εξειδικεύουν τον τρόπο και το περιεχόμενο της διδασκαλίας, με αποκορύφωμα την εκπαιδευτική αντίληψη των μεγάλων φιλοσόφων.
Όπως αναφέρει ο Πλάτωνας: «Στην Αθήνα, οι άνθρωποι με φροντίδα και επιμέλεια διδάσκουν και νουθετούν τα παιδιά. Πρώτα πρώτα η τροφός, η μητέρα, ο παιδαγωγός και ο ίδιος ο πατέρας φροντίζουν πως θα γίνει καλό παιδί, διδάσκοντάς του το δίκαιο και το άδικο, το ωραίο και το άσχημο.
Ύστερα απ’ αυτά, όταν τα παιδιά φτάσουν στην κατάλληλη ηλικία, οι γονείς τα στέλνουν στα σπίτια των δασκάλων, όπου οι γραμματιστές φροντίζουν να μάθουν γραφή και ανάγνωση, οι κιθαριστές με το να διδάσκουν λύρα τα κάνουν πιο εκλεπτυσμένα και προσπαθούν να εξοικειώσουν την ψυχή τους με το ρυθμό και την αρμονία. Ακόμα τα παιδιά συχνάζουν στα γυμναστήρια και τις παλαίστρες, όπου οι παιδοτρίβες κάνουν τα σώματά τους πιο δυνατά για να μην αναγκάζονται να δειλιάζουν εξαιτίας της κακής σωματικής κατάστασης.» [1].
Οι Αθηναίοι φρόντιζαν ώστε η παιδευτική επίδραση προς τους νέους να ασκείται και στην κοινωνική ζωή, μέσα από τις θρησκευτικές τελετές και γιορτές, στις οποίες οι νέοι συμμετείχαν ενεργά χορεύοντας και ψάλλοντας. Εξάλλου, το θέατρο, οι αγώνες, τα μνημεία τέχνης, όλα συνδυάζονταν για να προσδώσουν και να εντυπώσουν στους νέους την αίσθηση της τάξης και της ωραιότητας.
Τα πρώτα στάδια
Το πρώτο στάδιο εκπαίδευσης ήταν της προσχολικής και σχολικής ηλικίας, όπως αυτή της Μύρτιδας. Την πρώτη την αναλάμβανε η μητέρα ή η τροφός και αποσκοπούσε στην καλλιέργεια των έμφυτων ικανοτήτων του παιδιού, στη μεταλαμπάδευση της πίστης στους θεσμούς και τις αξίες, και στην προετοιμασία του να δεχθεί τη σχολική εκπαίδευση, που άρχιζε συνήθως στα επτά χρόνια. Μέχρι αυτή την ηλικία η αγωγή των παιδιών ήταν κοινή, στη συνέχεια όμως τα δύο φύλα διαχωρίζονταν.
Εκπαίδευση κοριτσιών
Τα αγόρια διδάσκονταν ποικίλες γνώσεις από ειδικούς δασκάλους, ενώ τα κορίτσια συνέχιζαν τη εκπαίδευση μέσα στην οικογένεια, με σκοπό να μάθουν να οργανώνουν και να διαχειρίζονται τις υποθέσεις του σπιτιού, αφού συνήθως δεν ήταν εφικτό να πάρουν ανώτερη μόρφωση. Η αγωγή ήταν ηθική και πρακτική. Η νέα έπρεπε να μένει συνεχώς στο σπίτι, ασχολούμενη με. την υφαντική, την πλεκτική και τη ραπτική.
« Ελάχιστα να βλέπει, ελάχιστα να ακούει, ελάχιστα να λέει » και μ’ αυτό τον τρόπο αποδείκνυε τη σωφροσύνη της, όπως αναφέρει ο Ξενοφώντας. [2]
Ωστόσο, τα κορίτσια των πολύ εύπορων οικογενειών λάμβαναν στοιχειώδεις γνώσεις γραφής, ανάγνωσης, μυθολογίας και μάθαιναν να κάνουν λογαριασμούς και να απαγγέλλουν ποιήματα.
Ποια τύχη άραγε είχε η Μύρτις;
Επιτύμβια στήλη που απεικονίζει κορίτσι που διαβάζει . (Βρετανικό Μουσείο)
Οι δάσκαλοι
Η σχολική αγωγή ήταν ιδιωτική και οι γονείς πλήρωναν τους δασκάλους, ενώ η διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού μέσα από το σχολείο επηρεαζόταν σε ένα μεγάλο μέρος από τη δυναμική της ομάδας. Αξιοσημείωτο είναι ότι μέχρι τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα οι νέοι Αθηναίοι λάμβαναν μόνο τη στοιχειώδη εκπαίδευση. «Οι Αθηναίοι Περικλής, Φειδίας, Σοφοκλής, που γεννήθηκαν το 490 π.Χ. και που διέπρεψαν στην πολιτική, τις τέχνες και τα γράμματα, δεν είχαν λάβει παρά μια μόρφωση όχι ανώτερη των σύγχρονων δημοτικών σχολείων».[3]
Παιδαγωγός
Ο Παιδαγωγός, έμπιστος δούλος, συνόδευε το παιδί στο Διδασκαλείο μέχρι τα δεκαπέντε του χρόνια, κουβαλούσε τα πράγματά του, το πρόσεχε στο δρόμο και στην ανάγκη το τιμωρούσε, παραμένοντας στο σχολείο μέχρι το τέλος των μαθημάτων, η διάρκεια των οποίων ήταν εξάωρη.
Γραμματιστής
Από τον πρώτο του δάσκαλο, το γραμματιστή, ο μικρός Αθηναίος μάθαινε ανάγνωση, συλλαβισμό, γραφή, καλλιγραφία, ορθογραφία και αριθμητική. Οι μαθητές ήταν υποχρεωμένοι να κάθονται σε δίφρους (σκαμνιά), έχοντας στα γόνατά τους τα πινακίδια πάνω στα οποία έγραφαν. Οι γραμματιστές κάθονταν σε καθίσματα, τους λεγόμενους θρόνους ή κλισμούς, και τους επέβλεπαν. Τα πινακίδια ήταν αλειμμένα με κερί και επάνω σε αυτό το υλικό χαράσσονταν τα γράμματα με τη βοήθεια της γραφίδας. Η γραφίδα ήταν ένα αντικείμενο μυτερό από τη μια πλευρά, ώστε να μπορεί εύκολα ο μαθητής να χαράσσει τα γράμματα και πλατύ από την άλλη για να ισιώνει το κερί και να μπορεί να ξαναγράψει.. Οι μαθητές οι οποίοι δεν διέθεταν πινακίδιο με κερί, συνέλεγαν όστρακα από τα κεραμικά εργαστήρια ή από τον δρόμο, τα οποία και πάλι μπορούσαν να τα χαράξουν ή να γράψουν πάνω σ’ αυτά με μελάνι.
Ερυθρόμορφο αγγείο 5ου αιώνα π.Χ που απεικονίζει μαθητές με τον γραμματιστή, τον κιθαριστή και τον παιδαγωγό (Αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου)
Κιθαριστής
Απαραίτητο στοιχείο για την εκπαιδευτική ολοκλήρωση θεωρούσαν οι Αθηναίοι τη μουσική, η οποία σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη εμπνέει στις ψυχές την αίσθηση της αρμονίας, της τάξης, της ωραιότητας και περιορίζει τα ανθρώπινα πάθη. Τη μύηση στην τέχνη της μουσικής αναλάμβανε ο Κιθαριστής, που εξασκούσε τον μικρό Αθηναίο στο τραγούδι, τη λύρα, την εκμάθηση και την απαγγελία των ποιημάτων του Ομήρου, του Θέογνη και του Σόλωνα.
Παιδοτρίβης
Τη σωματική εκγύμναση των μαθητών φρόντιζε ο Παιδοτρίβης. Οι γυμναστικές ασκήσεις στην Παλαίστρα καλλιεργούσαν το αθλητικό πνεύμα και την άμιλλα, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην ισορροπία δύναμης και χάριτος. Προετοίμαζε μάλιστα τους μαθητές και για τη συμμετοχή τους σε αθλητικούς αγώνες, με σκοπό οι καλύτεροι να λάβουν μέρος στους Ολυμπιακούς.
Μέθοδος διδασκαλίας
Η μέθοδος διδασκαλίας την οποία χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι γραμματιστές βασιζόταν στην τεχνική της απομνημόνευσης. Οι μαθητές ήταν υποχρεωμένοι να αποστηθίσουν την αλφάβητο, όχι μόνο με την κανονική σειρά (α, β, γ…) αλλά και με την αντίστροφη (ω, ψ, χ…). Στη συνέχεια προχωρούσαν στην εκμάθηση της ανάγνωσης και της γραφής των συλλαβών και κατέληγαν σε ολόκληρες λέξεις. Με την πάροδο του χρόνου σταδιακά ο μαθητής προέβαινε στην ανάγνωση και κατανόηση κειμένων.
Ο γραμματιστής ήταν αυστηρός και απαιτούσε από τους μικρούς Αθηναίους υπακοή και συμπεριφορά που χαρακτήριζε ενάρετο άνθρωπο αλλά και καλό πολίτη. Συχνά η συμμόρφωση των μικρών μαθητών γινόταν με μη αποδεκτές μεθόδους, όπως απεικονίζεται σε οινοχόη της εποχής.
Αττική οινοχόη που απεικονίζει τιμωρία μικρού μαθητή . (Μουσείο Βερολίνου)
Ο ρόλος του δασκάλου κατά τον Σωκράτη
Αυτή την εικόνα του δασκάλου έρχεται να αλλάξει ο Σωκράτης, όπως παρουσιάζεται από τον Πλάτωνα. Η αγωγή ως θεία επιταγή και χρέος προς την πολιτεία, ασκείται από το δάσκαλο αφιλοκερδώς σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, όχι μόνο με τη διδασκαλία αλλά και με το παράδειγμα της προσωπικής του ζωής Ο δάσκαλος συγκρατεί την οργή του, δεν παραφέρεται, είναι έτοιμος να συγχωρήσει, το μίσος και η μνησικακία δεν έχουν θέση στην ψυχή του. Περιφέρεται στις οδούς για να πείσει τους πολίτες ότι δεν πρέπει να δώσουν το προβάδισμα στο σώμα και τα πλούτη, αλλά να ασχοληθούν για την τελειοποίηση της ψυχής.
Μια νέα σχέση προβάλλει μεταξύ μαθητή και δάσκαλου. Η διδασκαλία παύει να είναι προσφορά και αποδοχή γνώσεων, καθίσταται από κοινού αναζήτηση για να ανακαλύψουν την αληθινή γνώση, η οποία βρίσκεται στην ανθρώπινη φύση.
Ερυθρόμορφο αγγείο 5ου αιώνα π.Χ που απεικονίζει μαθητές να διαβάζουν και να παίζουν λύρα (αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου)
