• Παραδοσιακά διακρίνονται τρεις βασικές ψυχικές λειτουργίες:
σκέψεις
συναισθήματα
κίνητρα
• Σύμφωνα με την κοινή λογική, το συναίσθημα θεωρείται ως το αντίθετο της καλά δομημένης, λογικής σκέψης. Η λογική –εδρεύει στο νεοφλοιό- μπορεί να δώσει, «άχρωμα», μόνο τις εναλλακτικές επιλογές για ένα στόχο ή ένα επόμενο βήμα. Η αποφασιστικότητα αναδύεται από τα συναισθηματικά κέντρα του εγκεφάλου (κυρίως την αμυγδαλή, μέρος του «πρωτόγονου» εγκεφάλου), τα οποία είναι υπεύθυνα για τα ένστικτα και παίζουν τον καίριο ρόλο στις αποφάσεις (φόβος, θυμός – πάλη /φυγή). Πρακτικά το συναίσθημα κάνει τις επιλογές και παίρνει τις αποφάσεις σε όσα προτείνει η λογική. Η απώλεια της συνδεσιμότητας του συναισθήματος με τη λογική προκαλεί την απώλεια κάθε αίσθησης προτεραιότητας και αποδεικνύεται καταστροφική γιατί το άτομο γίνεται άβουλο.
Κατά τη συναισθηματική διέγερση δρούμε παρορμητικά, χωρίς να υπολογίζουμε την καλύτερη στρατηγική δράσης. Όπως προκύπτει από πειράματα που παρατηρούν τη δραστηριότητα στον κινητικό φλοιό, οι αποφάσεις λαμβάνονται συνήθως ως 6 αλλά και μέχρι 10 δευτερόλεπτα πριν συνειδητοποιηθούν.
• Το συναίσθημα είναι μια σύνθετη υποκειμενική συνειδητή εμπειρία : συνδυασμός νοητικών καταστάσεων, ψυχοσωματικών εκφράσεων και βιολογικών αντιδράσεων του σώματος. Είναι αυτό που ένας άνθρωπος «αισθάνεται», όχι ως απλή αίσθηση αλλά ως κάτι βαθύ, εσωτερικό, που επιδρά στο σώμα (πχ καρδιακός ρυθμός) και την «ψυχή» του και σχεδόν πάντα εκφράζεται (στο πρόσωπο, στη φωνή, στη στάση του σώματος) και είναι παρατηρήσιμο από τους άλλους.
• Πολλοί ψυχολόγοι διαχωρίζουν τα συναισθήματα σε διάφορες κατηγορίες, χωρίς ωστόσο να έχουν γενική ομοφωνία ως προς αυτές. Η πιο βασική διαίρεσή τους είναι σε ευάρεστα και δυσάρεστα, δηλ. σε εκείνα που έλκουν και σ’ εκείνα που απωθούν.
• Ανθρώπινα συναισθήματα είναι: η αγάπη, η στοργή, η ευτυχία, η λαγνεία, ο έρωτας, το πάθος, ο ζήλος, το δέος, ο θαυμασμός, η περηφάνεια, η έκσταση, η έξαψη, η χαρά, η συμπόνια, το έλεος, η γαλήνη, η ευχαρίστηση, η ικανοποίηση, η πληρότητα, η αρμονία, η αυτοπεποίθηση, η εμπιστοσύνη, η ανακούφιση, η απορία, η συγκίνηση, η αμηχανία, η αδιαφορία, το άγχος, η ανυπομονησία, η έκπληξη, ο φόβος, ο τρόμος, η φρίκη, ο θυμός, η ντροπή, η συστολή, η ενοχή, οι τύψεις, η απόρριψη, η δυστυχία, η απελπισία, το πένθος, η λύπη, η θλίψη, η μοναξιά, η εχθρότητα, η έχθρα, το μίσος, ο φθόνος, η δυσπιστία, η απογοήτευση, η περιφρόνηση, η αηδία, η ανηδονία, η ανία, η αγωνία, η ζήλεια, κ.ά.
Συστατικά του συναισθήματος:
Το συναίσθημα μπορεί να θεωρηθεί ως ένα εκτυλισσόμενο πρότυπο αλληλεπιδράσεων των παρακάτω στοιχείων.
pazledα. Υποκειμενικό αίσθημα / εμπειρία.
β. Σωματικές αλλαγές.
⇒ H αντίληψη ενός διεγερτικού γεγονότος ακολουθείται άμεσα από σωματικές αλλαγές. Η αντίληψη αυτών των σωματικών αλλαγών καθώς συμβαίνουν ΕΙΝΑΙ το συναίσθημα.
⇒ Η ένταση και η διαφοροποίηση των συναισθημάτων βασίζεται σε επανατροφοδότηση από το σωματικό και το αυτόνομο νευρικό σύστημα.
⇒ Τα διεγερτικά γεγονότα ενεργοποιούν το θάλαμο, ο οποίος έχει δύο ξεχωριστά συστήματα εξόδου. Ένα προς το σύστημα της διέγερσης και ένα προς τον εγκεφαλικό φλοιό, όπου καταχωρείται η συνειδητή εμπειρία του συναισθήματος.
⇒ Η σωματική διέγερση και το υποκειμενικό αίσθημα είναι δύο διαδικασίες που εκκινούν παράλληλα κατά την έκλυση του συναισθήματος, αλλά η μία δεν επηρεάζει την άλλη. Είναι εντελώς ανεξάρτητες.
γ. Συμπεριφορά (τάσεις προς δράση, έκφραση του προσώπου, στάση του σώματος κ.ά.)
δ. Γνωστικές λειτουργίες
• Schachter & Singer (1962)
⇒ Η επανατροφοδότηση από τη περιφερειακή διέγερση καθορίζει την ένταση του συναισθήματος, αλλά η διαφοροποίηση του συναισθήματος εξαρτάται από τον τρόπο που ερμηνεύεται αυτή η διέγερση βάσει των επικρατουσών συνθηκών. Η διαφοροποίηση της διέγερσης βασίζεται στον αιτιοπροσδιορισμό της διέγερσης σε ένα σχετικό περιβαλλοντικό αίτιο.
⇒ Αν θεωρούμε ότι η διέγερση μας οφείλεται σε μία αρκούδα που μας κυνηγάει, νιώθουμε φόβο.
⇒ Αν αυτό ισχύει είναι δυνατόν να αλλάξουμε το συναίσθημα που βιώνει ένας άνθρωπος, αλλάζοντας απλώς τον τρόπο που ερμηνεύει τη διέγερσή του.
• Lazarus (1991)
⇒ Τα συναισθήματα σπάνια είναι άμεσες αντιδράσεις στις ιδιότητες ενός ερεθίσματος. Αυτό που δίνει σε ένα ερέθισμα συναισθηματικό τόνο είναι η προσωπική σημασία που του αποδίδεται από το άτομο.
⇒ Η διαδικασία μέσω της οποίας κάθε ερέθισμα αξιολογείται ως προς την σημασία του για την προσωπική ευημερία του ατόμου, ονομάζεται πρωτογενής εκτίμηση. Αφ’ ης στιγμής ένα ερέθισμα κριθεί ως σημαντικό, ακολουθεί η δευτερογενής εκτίμηση, κατά την οποία αξιολογείται το δυναμικό αντιμετώπισης.
⇒ Προφανώς διαφορετικά συναισθήματα σχετίζονται με διαφορετικές εκτιμήσεις της κατάστασης. Η αρχική διαφοροποίηση σε αρνητικά και θετικά γίνεται κατά την πρωτογενή εκτίμηση. Περαιτέρω διαφοροποίηση λαμβάνει χώρα κατά τη δευτερογενή εκτίμηση. Οι γνωστικές εκτιμήσεις παρουσιάζουν απεριόριστη ποικιλία ώστε να είναι σε θέση να διαφοροποιούν όλες τις συναισθηματικές εκφάνσεις.
⇒ Η γνωστική εκτίμηση είναι υπεύθυνη και για την ένταση της συναισθηματικής αντίδρασης.
⇒ Η εκτίμηση οδηγεί σε αντιμετώπιση, η οποία με τη σειρά της αλλάζει τη σχέση ατόμου περιβάλλοντος, η οποία με τη σειρά της οδηγεί σε διαφορετικά συναισθήματα.
⇒ Η απόδοση προσωπικού νοήματος σε ένα ερέθισμα θεωρείται γνωστική λειτουργία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι εκλαμβάνεται υποχρεωτικά ως συνειδητή, λεκτικοποιημένη, εκούσια ή λογική.
⇒ H γνωστική εκτίμηση θεωρείται ο πρώτος και ο πιο κεντρικός παράγοντας για την έκλυση του συναισθήματος. Είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη για τη βίωση συναισθήματος.
• Friske:
⇒ Εκλυόμενο από τα σχήματα συναίσθημα. Τα σχήματα που βασίζονται σε προηγούμενες εμπειρίες μπορεί να φέρουν και συναισθηματικές συνιστώσες. Όταν μία νέα εμπειρία εμπίπτει σε ένα σχήμα (το ενεργοποιεί) δεν αναδύεται μόνο προηγούμενη γνώση, αλλά και προηγούμενες συναισθηματικές αντιδράσεις. Γνωσιακή ερμηνεία της μεταβίβασης.
• Wilson:
⇒ Συχνά το συναίσθημα που νιώθουμε σε μία κατάσταση διαμορφώνεται από τις προσδοκίες που έχουμε για το πως θα νιώσουμε (προσδοκητικό άγχος)
• Weiner:
⇒ Συγκεκριμένα συναισθήματα ακολουθούν συγκεκριμένους αιτιοπροσδιορισμούς. Π.χ. περηφάνεια=θετικό αποτέλεσμα που αποδίδεται στην προσωπική ικανότητα.
• Ποικίλες άλλες θεωρίες με κύριο κοινό χαρακτηριστικό τον τρόπο που το άτομο ερμηνεύει το περιβάλλον του. Σε αυτές τις απόπειρες ταξινόμησης των διαστάσεων της γνωστικής εκτίμησης, που οδηγούν στη διαφοροποίηση του συναισθήματος, παρατηρείται σημαντική αλληλοεπικάλυψη.
Οι θεωρίες αυτές είναι σημαντικό να διαχωρίζονται από αυτές που βασίζονται στην έννοια της αυτοπαρατήρησης που εισήγαγε ο Βem το 1972. Οι θεωρίες αυτές αναφέρονται στην ερμηνεία των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος και όχι των σωματικών αλλαγών, όπως η θεωρία των Schachter & Singer. Τα πειράματα σχετικά με τη μεταφορά της διέγερσης αναφέρουν περιπτώσεις, όπου η σωματική διέγερση επηρεάζει τη συναισθηματική αντίδραση, χωρίς προηγούμενη αναγνώρισή της από το άτομο. Σημαντική πηγή επανατροφοδότησης που βασίζεται στην αυτοπαρατήρηση αποτελεί και η συμπεριφορά.
# Οι θεωρίες της γνωστικής εκτίμησης και της επανατροφοδότησης δεν είναι υποχρεωτικά αμοιβαίως αποκλειόμενες. Οι σωματικές αντιδράσεις συχνά προκαλούνται από εκτιμήσεις της κατάστασης, και οι αντιδράσεις αυτές, μέσω των επιδράσεών τους στο συναίσθημα επηρεάζουν τη διαδικασία της εκτίμησης.
Δύο βασικά ερωτήματα στη σύγχρονη μελέτη του συναισθήματος:
1. Πώς το κάθε ένα από τα παραπάνω συστατικά συμβάλλει στην ένταση του συναισθήματος;
2. Πώς το κάθε ένα από τα παραπάνω συστατικά συμβάλλει στη διαφοροποίηση του συναισθήματος;
[4]. Ορισμός του συναισθήματος
Ένας ορισμός του συναισθήματος: «Ως συναίσθημα ορίζεται οτιδήποτε νιώθει ένα άτομο, όταν αξιολογεί ένα γεγονός με συγκεκριμένο τρόπο και συνήθως οδηγεί σε αλλαγές στον ανθρώπινο οργανισμό ή την συμπεριφορά. Έτσι, όλα τα συναισθήματα είναι ουσιαστικά προτροπές για δράση. Άρα τα συναισθήματα οδηγούν σε πράξεις τις οποίες μπορούμε να αντιληφθούμε (Goleman, 2001).»
• Ο ορισμός του συναισθήματος ωστόσο, είναι πολύ δύσκολος γιατί το συναίσθημα ως έννοια μπορεί να πάρει πολλές διαστάσεις. Σε γενικές γραμμές ωστόσο θα λέγαμε πως ορίζεται ως μια έντονη ψυχοσωματική εμπειρία που αφήνει στο άτομο κάποια θετική ή αρνητική διάθεση. Αυτή η ψυχοσωματική εμπειρία μπορεί να προκληθεί τόσο από εξωτερικούς προς το άτομο παράγοντες όσο και από εσωτερικούς.
–Βίκιλεξικό: Συναίσθημα είναι η ευάρεστη ή δυσάρεστη ψυχική κατάσταση που συνοδεύεται από ελαφριές μεταβολές των λειτουργιών του οργανισμού και είναι αποτέλεσμα κάποιου γεγονότος ή εμπειρίας.
Το σημαντικό συστατικό για την επιβίωση είναι η συμπεριφορά.
Οι χρήσιμες λειτουργίες που επιτελούν οι συναισθηματικές συμπεριφορές είναι το στοιχείο που καθοδήγησε την εξέλιξη του εγκεφάλου. Τα αισθήματα που συνοδεύουν αυτές τις συμπεριφορές είναι πολύ πιο πρόσφατα από εξελικτικής απόψεως.
Τα πρότυπα φυσιολογικής διέγερσης και ειδικών συμπεριφορών που χαρακτηρίζουν το συναίσθημα συνοδεύονται από υποκειμενικά αισθήματα (π.χ. σεξ).
Οι περισσότεροι άνθρωποι όταν χρησιμοποιούν τη λέξη συναίσθημα αναφέρονται σε αυτά ακριβώς τα αισθήματα, που καθορίζουν το βιωματικό τόνο της εμπειρίας μας.
Σε τι χρησιμεύει το συναίσθημα;
⇒ H απλή διατήρηση στη ζωή είναι ζήτημα παρατήρησης του εσωτερικού περιβάλλοντος και πραγματοποίησης ομοιοστατικών αλλαγών, δηλ. είναι θέμα εσωτερικών αντιδράσεων σε εσωτερικά ερεθίσματα. Αλλά η επιβίωση γίνεται εξαιρετικά πιθανότερη άμα υπάρχει κάποιος μηχανισμός παρατήρησης του εξωτερικού περιβάλλοντος και αντίδρασης στα εξωτερικά ερεθίσματα. Η εξέλιξη του εγκεφάλου ακολούθησε αυτή ακριβώς την πορεία, εξασφαλίζοντας όλο και πιο λεπτομερή ανάλυση των εξωτερικών ερεθισμάτων και όλο και πιο σύνθετη επεξεργασία των προτύπων αντίδρασης στα ερεθίσματα αυτά.
⇒ Η εξέλιξη του εγκεφάλου κατά κύριο λόγο ακολούθησε προσθετική πορεία. Οι απλούστερες δομές δεν αντικαταστάθηκαν από τις εξελικτικά πιο πρόσφατες, αλλά συνέχισαν να επιτελούν τις λειτουργίες τους, ελεγχόμενες και συνεπικουρούμενες από τις ανώτερες. Σε τελική ανάλυση θα ήταν παράλογο να εξελιχθούν νέες δομές με πρόβλεψη για την ανάληψη των ίδιων λειτουργιών που επιτελούσαν πάρα πολύ αποτελεσματικά οι παλαιότερες δομές.
⇒ Το 1970 o MacLean πρότεινε τη θεωρία του τριπλού εγκεφάλου των ανώτερων θηλαστικών. Μπορεί να θεωρηθεί ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από τρία στρώματα, κάθε ένα από τα οποία σημασιοδοτεί ένα σημαντικό εξελικτικό στάδιο. Το παλαιότερο στρώμα, ο ερπετικός εγκέφαλος διεκπεραιώνει αυτοματικές λειτουργίες, όπως η αναπνοή. Το επόμενο στρώμα, ο παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος επιτελεί λειτουργίες που αφορούν στην επιβίωση και περιλαμβάνει τις δομές που είναι υπεύθυνες για το συναίσθημα (αποφυγή πόνου, αναζήτηση ηδονής). Το τρίτο επίπεδο, ο νεοθηλαστικός εγκέφαλος είναι υπεύθυνος για τη λογική σκέψη.
⇒ Η ανάπτυξη του συναισθήματος αποτελεί μία ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ της άκαμπτης συμπεριφορικής στερεοτυπίας των κατώτερων οργανισμών, και της σχεδόν ανεξάντλητης πλαστικότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
…και γιατί αναπτύχθηκαν τα υποκειμενικά συναισθήματα;
⇒ Η βιολογική βάση του συναισθήματος στον άνθρωπο εντοπίζεται στο μεταιχμιακό σύστημα και στο διάμεσο εγκέφαλο, μία σειρά από υποφλοιώδεις δομές. Η μόνη διαφορά στις υποφλοιώδεις δομές των ανώτερων και των κατώτερων ζώων είναι ότι στα πρώτα οι δομές αυτές αναμένεται να λαμβάνουν περισσότερες πληροφορίες από τα υψηλότερα κέντρα (spinal shock).
⇒ Πράγματι, σε γενικές γραμμές το συναίσθημα επιτελεί την ίδια λειτουργία στον άνθρωπο και στα κατώτερα ζώα. Πρόκειται για βραχύχρονες καταστάσεις αξιολόγησης που εστιάζονται σε ένα ερέθισμα και χαρακτηρίζονται από τάση για ανάληψη δράσης, φυσιολογικές αλλαγές που προετοιμάζουν το σώμα για την δράση αυτή καθώς και εκφράσεις του προσώπου και στάσεις του σώματος που εξυπηρετούν την επικοινωνία της συναισθηματικής διέγερσης προς τα έξω. Ένα σύστημα «λήψης αποφάσεων».
⇒Δοθέντος ότι οι άνθρωποι θέτουν πολλούς στόχους, το συναίσθημα φαίνεται να παίζει ένα ρόλο διαχείρισης προτεραιοτήτων. Λειτουργεί ως ένα σήμα συναγερμού (απόσπαση και διέγερση) που αποσύρει τα άτομα από την προσπάθεια επίτευξης ενός στόχου, κατευθύνοντάς τα παράλληλα προς κάποιον άλλο στόχο, η σημασία του οποίου έχει εν τω μεταξύ αυξηθεί. Τα συνοδευτικά αισθήματα αναπτύχθηκαν ως μία μορφή εσωτερικής επικοινωνίας για τις αλλαγές στη σχετική προτεραιότητα μεταξύ των στόχων (έχουμε τα συνοδευτικά αισθήματα, επειδή έχουμε ανεπτυγμένο φλοιό). Η εξαιρετικά σημαντική λειτουργία που επιτελούν τα συναισθήματα στην ψυχική ζωή του ατόμου φαίνεται και από το γεγονός ότι εξαιρετικά έντονα συναισθήματα είναι σε θέσει να αναστείλουν οργανωμένες γνωστικές δραστηριότητες (επιβίωση).
⇒ Η συμβολή των συναισθημάτων στην επιβίωση είναι ιδιαίτερα σημαντική στη διαμόρφωση κατάλληλων αντιδράσεων σε επείγουσες περιβαλλοντικές καταστάσεις και στην επικοινωνία της πρόθεσης του ατόμου.
⇒ Βέβαια ο άνθρωπος διαθέτει περιπλοκότερα συστήματα αξιολόγησης της εξωτερικής εμπειρίας, και το συναίσθημα δεν αποτελεί το μοναδικό μηχανισμό παραγωγής αντιδράσεων προς τα εξωτερικά ερεθίσματα. Θα ήταν παράλογο οι ιεραρχικά ανώτερες δομές του ανθρώπινου εγκεφάλου να μη μετέχουν στην ιεράρχηση των προτεραιοτήτων του οργανισμού. Η κύρια πηγή διαμόρφωσης του συναισθήματος στον άνθρωπο, αλλά όχι η μόνη, φαίνεται να είναι οι γνωστικές λειτουργίες. Το συναίσθημα μπορεί να οργανώνεται σε υποφλοιώδεις δομές, αλλά η παραγωγή του κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες ελέγχεται από μία περιοχή του κροταφικού λοβού. Επίσης, τα απλούστερα ερεθίσματα (που έχουν επιβιωτική αξία για μεγάλο μέρος της εξελικτικής ιστορίας του είδους) αναγνωρίζονται από υποφλοιώδεις δομές (πρωτογενή συναισθήματα), ενώ περιπλοκότερα κοινωνικά ερεθίσματα αναγνωρίζονται από μία περιοχή του πρόσθιου φλοιού (κοινωνικά συναισθήματα).
⇒ Ως αποτέλεσμα αυτής της ιεραρχικής δόμησης του εγκεφάλου, τα αισθητικά δεδομένα που είναι διαθέσιμα στα ανώτερα κέντρα δεν προέρχονται μόνο από τις ειδικές αισθήσεις που αφορούν στον εξωτερικό κόσμο, αλλά και από τις ιδιοδεκτικές αισθήσεις που αφορούν στην κατάσταση του σώματος. Συνήθως τα δεδομένα αυτών των «χαμηλών» αισθήσεων δεν διαβαίνουν τον ουδό της συνειδητότητάς μας.
Ποια είναι η φύση των διαδικασιών που οδηγούν στα συναισθήματα
Ηλίας Κούβελας ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Πατρών
Ισως το πρώτο ερώτημα που θα έπρεπε να απασχολήσει αυτό το μικρό αφιέρωμα για το συναίσθημα είναι αυτή καθεαυτή η έννοια του συναισθήματος. Τι είναι το συναίσθημα; Δυστυχώς δεν νομίζω ότι μπόρεσε ποτέ κανείς να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι υπάρχουν συναισθήματα. Πολλά συναισθήματα: αγάπη, μίσος, αηδία, χαρά, ντροπή, φθόνος, ενοχή, φόβος, αγωνία, άγχος, ηδονή και έπεται συνέχεια, όλα αυτά που αισθανόμαστε όλοι μας κάποια στιγμή. Μπορείτε να φαντασθείτε μια ζωή χωρίς συναισθήματα, χωρίς αυτά τα καθημερινά σκαμπανεβάσματα της συναισθηματικής μας κατάστασης; Θα ήταν μια ζωή κενή, μια ζωή χωρίς περιεχόμενο που ούτε να τη σταματήσουμε θα μπορούσαμε, δηλαδή να αυτοκτονήσουμε.
Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του «Περί Ψυχής» γράφει: «Τα περισσότερα νοητικά φαινόμενα συνοδεύονται από σωματικό πάθος. Οταν υπάρχουν οι αναγκαίες σωματικές προϋποθέσεις, προκαλούνται συγκινήσεις όπως η οργή και ο φόβος, από ελάχιστη νοητική αιτία ή και χωρίς αιτία». Από ασυνείδητη αιτία όπως θα λέγαμε σήμερα. Τούτο το επιχείρημα το χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης προκειμένου να υποστηρίξει, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ότι το σώμα και η ψυχή δεν αποτελούν δύο ουσίες αλλά αδιαχώριστα στοιχεία μίας και μοναδικής ουσίας.
Τα συναισθήματα λοιπόν αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης και ένα κρίσιμο ερώτημα είναι : ποια είναι η φύση των εσωτερικών, των σωματικών διαδικασιών που οδηγούν στα συναισθήματα.
Πρόκειται για ένα εξαιρετικά δύσκολο ερώτημα το οποίο ήδη από τον 19ο αιώνα
Βroca. Ο Βroca λίγα χρόνια μετά τη διατύπωση της γνωστής αρχής «μιλάμε με το αριστερό ημισφαίριο» δημοσίευσε το 1878 μια εργασία στην οποία υποστήριζε ότι στην εσωτερική επιφάνεια των εγκεφαλικών ημισφαιρίων υπάρχει μια ομάδα από περιοχές οι οποίες διαφέρουν από τις υπόλοιπες περιοχές του φλοιού του εγκεφάλου και οι οποίες δημιουργούν έναν δακτύλιο. Ο Βroca ονόμασε αυτές τις περιοχές limbic lobe (μεταιχμιακός ή στεφανιαίος λοβός) από τη λατινική λέξη limbus που σημαίνει «όρειο». Ο Βroca δεν θεωρούσε ότι οι περιοχές αυτές είχαν σχέση με το συναίσθημα. Ωστόσο πενήντα χρόνια αργότερα, το 1937, ο νευρολόγος James Ρapez συνέδεσε τον μεταιχμιακό λοβό με το εγκεφαλικό «σύστημα του συναισθήματος».
Πάντως ο όρος μεταιχμιακό ή στεφανιαίο σύστημα (limbic system) έγινε ευρέως γνωστός πολύ αργότερα, το 1952, από τον αμερικανό φυσιολόγο Ρaul ΜacLean, ο οποίος υποστήριξε ότι οι μεταιχμιακές δομές αποτελούν ένα από τα τρία κύρια συστήματα του εγκεφάλου. Τα τρία συστήματα σύμφωνα με τον ΜacLean είναι ο εγκέφαλος των ερπετών, ο αρχαίος εγκέφαλος των θηλαστικών (μεταιχμιακό σύστημα) και ο νέος εγκέφαλος των θηλαστικών.
Το 1939, δηλαδή λίγο μετά την πρόταση του Ρapez, οι νευροεπιστήμονες Ηeinrich Κluver και Ρaul Βucy του Πανεπιστημίου του Σικάγου διαπίστωσαν ότι αμφίπλευρη εκτομή του κροταφικού λοβού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων σε πιθήκους προκαλούσε δραματικές επιδράσεις στη συμπεριφορά των ζώων με κύριο χαρακτηριστικό τη μείωση ή την εξαφάνιση του φόβου. Στην αρχή, και υπό την επίδραση των απόψεων του Ρapez, η αλλαγή της συναισθηματικής συμπεριφοράς απασχόλησε μερικούς από τους πλέον σημαντικούς επιστήμονες και διανοητές όπως ο Κάρολος Δαρβίνος με το περίφημα βιβλίο του Τhe expression of the emotions in man and animals (1872), ο Σίγκμουντ Φρόιντ, ο William James, o Walter Cannon και διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες.
Η μεγάλη όμως τομή έγινε από τον εξαίρετο γάλλο γιατρό και διανοητή, τoν Ρierre Ρaul σε ολόκληρο το μεταιχμιακό σύστημα. Πρόσφατα όμως μελέτες αφαίρεσης και διέγερσης επιμέρους τμημάτων όπως και μελέτες με τις σύγχρονες τεχνικές απεικόνισης των λειτουργιών του εγκεφάλου έδειξαν ότι η κεντρική δομή ως προς το συναίσθημα του φόβου είναι μια συγκεκριμένη εγκεφαλική περιοχή που ονομάζεται αμυγδαλή.
Ενας σημαντικός αριθμός πειραμάτων έχουν δείξει ότι τα νευρικά κύτταρα της αμυγδαλής μπορούν να απομνημονεύσουν ερεθίσματα που σχετίζονται χρονικά με κάποιο ερέθισμα πόνου. Τα συνδεδεμένα με αυτόν τον τρόπο με τον πόνο ερεθίσματα είναι δυνατόν να προκαλέσουν αντίδραση φόβου και άγχους ακόμη και όταν απουσιάζει το επώδυνο ερέθισμα. Η μνήμη όμως που εγκαθίσταται στην αμυγδαλή είναι μια ασυνείδητη άδηλη μνήμη, γεγονός που υποδηλώνει τον σημαντικό ρόλο που παίζουν οι ασυνείδητες διαδικασίες στη συναισθηματική συμπεριφορά του ανθρώπου στο φυσιολογικό και παθολογικό επίπεδο.
Σε αυτό το σημείο θα αλλάξω συναίσθημα. Θα μεταφερθώ στον χώρο της ηδονής. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι τεχνικές εμφύτευσης ηλεκτροδίων στον εγκέφαλο πειραματοζώων είχαν βελτιωθεί σημαντικά. Ετσι, το 1950 ο Robert Ηeath της Ψυχιατρικής και Νευρολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου της Τουλέιν της Νέας Ορλεάνης αποφάσισε να τοποθετήσει ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο ψυχασθενών για να ανιχνεύσει τη βάση των συναισθηματικών τους διαταραχών. Μετά την εμφύτεση των λεπτών μεταλλικών ηλεκτροδίων ο ασθενής μπορούσε να κινείται ελεύθερα, χωρίς κανέναν πόνο, και τα ηλεκτρόδια χρησίμευαν είτε για να καταγράψουν την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου ή για να διεγείρουν με μικρές εκκενώσεις τα νευρικά κύτταρα συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου. Παρά το αποκρουστικό αυτών των μελετών, τα αποτελέσματά τους ήταν εντυπωσιακά. Το 1952 ο Ηeath ανακοίνωσε τα αποτελέσματα που είχε η διέγερση μιας περιοχής που ονομάζεται διάφραγμα στον εγκέφαλο 26 σχιζοφρενών: Απόλαυση, ακόμη και έκσταση, στο άκρο ενός μεταλλικού σύρματος. Ο ασθενής ανακαλούσε ευχάριστα γεγονότα, τερπνές καταστάσεις και πολύ συχνά συγκεκριμένες αισθήσεις σεξουαλικής απόλαυσης.
Την ίδια περίοδο και ανεξάρτητα από τον Βοb Ηeath δύο άλλοι ερευνητές, οι Ρeter Μilner και James Οlds, μελετούσαν την ίδια περιοχή του εγκεφάλου του ποντικού στο Πανεπιστήμιο Μακ Γκιλ στο Μόντρεαλ του Καναδά. Ο Οlds και ο Μilner παρακολουθούσαν τα σεμινάρια του νευροχειρούργου Wilder Ρenfield και του νευροφυσιολόγου Ηerbert Jasper στο Νευρολογικό Ινστιτούτο του Μόντρεαλ. Οι Ρenfield και Jasper ήταν ενθουσιασμένοι με τη νέα τους ανακάλυψη, του δικτυωτού σχηματισμού. Εμαθαν ότι η βλάβη αυτής της περιοχής θα μπορούσε να ρίξει ένα ζώο σε κώμα και ότι η ηλεκτρική διέγερσή της θα μπορούσε να ξυπνήσει ένα ζώο που κοιμάται. Ο Μilner διερωτήθηκε αν η διέγερση του δικτυωτού σχηματισμού θα μπορούσε να ενισχύσει την ικανότητα των ποντικών να βρίσκουν τον δρόμο τους σε λαβυρίνθους. Αλλά τα πρώτα δικά του πειράματα ήσαν ατελέσφορα. Το 1954 ο Jim Οlds αποφάσισε να τοποθετήσει ηλεκτρόδια στην ίδια περιοχή, αλλά η απειρία του ως προς τη χειρουργική τεχνική τον οδήγησε σε ένα σφάλμα κεφαλαιώδους σημασίας, όπως αποδείχτηκε. Αντί να εισχωρήσουν στον δικτυωτό σχηματισμό, τα ηλεκτρόδιά του μπήκαν στη διαφραγματική περιοχή. Ο Οlds έστειλε ρεύμα μέσα από το ηλεκτρόδιο καθώς ο ποντικός έτρεχε σε ένα ανοικτό πεδίο. Το ζώο σταμάτησε ξαφνικά, γύρισε και έτρεξε πίσω στο ακριβές σημείο όπου του είχε δοθεί η εκκένωση. Γύρισε ξανά και ξανά κάθε φορά που τον διέγειραν σε εκείνο το σημείο. Ευτυχώς ο Οlds είχε την εξυπνάδα να καταλάβει ότι αυτό δεν ήταν ένα αποτυχημένο πείραμα, αλλά ένα νέο πείραμα. Μαζί με τον Μilner έφτιαξαν ένα κλουβί όπου υπήρχε ένας μικρός μοχλός για να τον πατάει ο ποντικός. Συνέδεσαν τον μοχλό με το ηλεκτρόδιο του ποντικού και είδαν ότι μόλις το ζώο ανακάλυψε το αποτέλεσμα που είχε η πίεση του μοχλού τον πίεζε συνεχώς, για ώρες. Ενα ή δύο χρόνια αφότου ανακάλυψε τη δύναμη της αυτοδιέγερσης ο Jim Οlds άρχισε να σκέφτεται το ενδεχόμενο οι ψυχοδραστικές ουσίες που προκαλούν εξάρτηση να διεγείρουν το ίδιο σύστημα ηδονής, το οποίο βέβαια περιλαμβάνει πολύ περισσότερες περιοχές πέραν της διαφραγματικής. Η υπόθεση του Οlds επιβεβαιώθηκε πλήρως και από τις δικές του μελέτες και από αυτές που πραγματοποιήθηκαν στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Αποδείχθηκε, δηλαδή, ότι οι ουσίες που προκαλούν εξάρτηση εισβάλλουν στους φυσιολογικούς μηχανισμούς της ηδονής και τους τρέπουν προς παθολογικές κατευθύνσεις.
Στην αρχή τούτου του κειμένου αναφέρθηκα στο βιβλίο του Δαρβίνου «Τhe expression of the emotions in man and animals». Στο βιβλίο αυτό ο Δαρβίνος υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι, σε όλες τις περιοχές της γης, εκφράζουν τα συναισθήματά τους με τις ίδιες εκφράσεις του προσώπου και παράλληλα αντιλαμβάνονται τις εκφράσεις του προσώπου με τον ίδιο τρόπο. Τις αρχικές αυτές παρατηρήσεις του Δαρβίνου επιβεβαίωσαν πρόσφατα οι μελέτες του Ρaul Εkman της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας και επιμελητή της πρόσφατης έκδοσης του βιβλίου, ο οποίος ταξίδευσε σε περιοχές όπου οι κάτοικοί τους έχουν πολύ μικρή επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο όπως οι Ρapua της Νέας Γουινέας. Στους ανθρώπους αυτούς ο Ρaul Εkman έδειξε φωτογραφίες ανθρώπων που εξέφραζαν θυμό, ευτυχία, αηδία, έκπληξη, λύπη και φόβο και ζήτησε να του πουν τι συναίσθημα εξέφραζαν αυτές οι φωτογραφίες. Διαπίστωσε ότι υπήρχε μια γενική συμφωνία ως προς την αναγνώριση των συναισθημάτων που εξέφραζαν τα πρόσωπα, γεγονός που τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η εξέλιξή μας έχει δώσει καθολικές εκφράσεις οι οποίες μεταφέρουν στον άλλο κάτι πολύ σημαντικό για μας. Ενα συμπέρασμα που θυμίζει την υπόθεση του Νoam Chomsky για την καθολική γραμματική. Πρόσφατες μάλιστα μελέτες με τεχνικές απεικόνισης της λειτουργίας του εγκεφάλου έδειξαν ότι η αμυγδαλή παίζει κεντρικό ρόλο στην αναγνώριση έντρομων προσώπων.
Συναισθήματα, Πεποιθήσεις και DNA
δνα Το δεοξυριβονουκλεϊκό οξύ (Deoxyribonucleic Αcid – DNA) είναι ένα νουκλεϊκό οξύ που περιέχει τις γενετικές πληροφορίες που καθορίζουν τη βιολογική ανάπτυξη όλων των κυτταρικών μορφών ζωής και των περισσοτέρων ιών. Το DNA αποτελείται από δύο πολυνουκλεϊνικές αλυσίδες οι οποίες σχηματίζουν στο χώρο μια δεξιόστροφη διπλή έλικα. Το συνολικό DNA σε κάθε διπλοειδές κύτταρο του ανθρώπου έχει μήκος περίπου 2 μέτρα και συσπειρώνεται σε τέτοιο βαθμό ώστε να χωράει στον πυρήνα του κυττάρου που έχει διάμετρο μόλις δέκα εκατομμυριοστά του μέτρου. Το ανθρώπινο DNA το συγκροτούν τέσσερα χημικά «γράμματα» (νουκλεοτιδικές βάσεις). Τα σύμβολα των τεσσάρων βάσεων, δηλαδή των νουκλεοτιδίων, είναι Αδενίνη (Α), Κυτοσίνη (C), Γουανίνη (G) και Θυμίνη (T). Οι βάσεις αυτές, με διάφορους συνδυασμούς, σχηματίζουν το γενετικό μήνυμα πάνω στην αλυσίδα του DNA – καθεμιά είναι κι ένα γράμμα στη γλώσσα του DNA.
To DNA παράγει αντίγραφα μέσω των οποίων οι πληροφορίες που περιέχει μεταβιβάζονται αναλλοίωτες από κύτταρο σε κύτταρο και από γενιά σε γενιά. To DNA προσδιορίζει την παραγωγή των διαφόρων ειδών RNA και μέσω αυτών των πρωτεϊνών. Η μετατροπή πληροφορίας DNA σε πρωτεΐνες γίνεται με τις διαδικασίες Μεταγραφής και Μετάφρασης. Κατά τη μεταγραφή παράγονται τρία είδη RNA: 1. m RNA , 2. t RNA, 3. sn RNA.
Οι πρωτεΐνες είναι υπεύθυνες για τα βασικά δομικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά των κυττάρων. To DNA έχει τη δυνατότητα να αυτοδιπλασιάζεται, να αντιγράφεται καθώς και να μεταγράφεται. H αντιγραφή γίνεται με ξετύλιγμα του DNA και απέναντι από τις βάσεις των μητρικών αλυσίδων προσθέτονται νέες συμπληρωματικές τους και έτσι δημιουργούνται δύο θυγατρικές αλυσίδες DNA. To m RNA (messenger RNA) περιέχει την πληροφορία του DNA που την αποκτά με την συμπληρωματική αντιστοιχία των βάσεων του DNA με τις δικές του ξετυλίγοντας τη διπλή έλικα του DNA. Αφού πάρει την πληροφορία την μεταφέρει στο ριβόσωμα όπου γίνεται η πρωτεϊνοσύνθεση. Έτσι με το τέλος της μεταγραφής, η αλληλουχία (σειρά) των βάσεων του m RNA είναι ακριβώς η ίδια με την αλληλουχία των βάσεων του DNA με τη μόνη διαφορά ότι στο RNA στη θέση της Τ (Θυμίνης) υπάρχει η U (Ουρακίλη).
Η ανακάλυψη της δομής του DNA πραγματοποιήθηκε το 1953 από τους James Watson και Francis Crick. Για πολλούς η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA αποτελεί τη μεγαλύτερη βιολογική ανακάλυψη του 20ου αιώνα. Για τη συνεισφορά τους στη μελέτη της δομής του DNA, οι Watson και Crick μοιράστηκαν το 1962 το βραβείο Νόμπελ με τον Morris Wilkins, ο οποίος εργάστηκε κι αυτός προς την ίδια κατεύθυνση.
Πιο πρόσφατα, με το «Πρόγραμμα Ανθρώπινο Γονιδίωμα» – το γονιδίωμα ενός οργανισμού είναι όλο το DNA που περιέχεται στον πυρήνα κάθε κυττάρου και περιλαμβάνει τα χρωμοσώματα συν το DNA στα μιτοχόνδρια – οι επιστήμονες είχαν θέσει εξ αρχής έναν πολύ φιλόδοξο στόχο: να πάρουν τα δύο μέτρα του DNA, το οποίο υπάρχει σε κάθε κύτταρό μας πυκνά τυλιγμένο και περιπλεγμένο σε 46 κουβαράκια (τα χρωμοσώματα), να το ξετυλίξουν και να το «αποκωδικοποιήσουν», να γνωρίσουν δηλαδή το σύνολο των γενετικών οδηγιών που μεταφέρουν τα γονίδια.
Για να το επιτύχουν, έπρεπε να βάλουν το ένα πίσω από το άλλο τα περισσότερα από τα τρία δισεκατομμύρια χημικά «γράμματα», A, C, G, T, που συγκροτούν το ανθρώπινο DNA.
Η πλήρης αποκωδικoποίησή του Ανθρώπινου Γονιδιώματος ολοκληρώθηκε το 2003. Οι επιστήμονες κατάφεραν ν’ αποκρυπτογραφήσουν τον κώδικα κάθε ανθρώπινης ζωής, ο οποίος βρίσκεται «χαραγμένος» στις μακριές αλυσίδες του DNA. Ένα τιτάνιο έργο, το οποίο διήρκεσε 14 χρόνια και στοίχισε γύρω στα 250 εκατομμύρια δολάρια.
Η αποκωδικοποίηση του DNA, η αποσαφήνιση δηλαδή του τρόπου με τον οποίο η δομή του DNA καθορίζει συγκεκριμένες γενετικές επιλογές, έχει επηρεάσει αρκετές πτυχές της ζωής στις μέρες μας. Αυτές ξεκινούν από τη χρήση του στην εξιχνίαση εγκλημάτων (και στην καταπολέμηση του εγκλήματος γενικότερα) και στην αποσαφήνιση οικογενειακών ή όχι σχέσεων μεταξύ ατόμων και φτάνουν μέχρι τη διευκόλυνση μελετών ιστορίας και ανθρωπολογίας και ακόμη τη διεύρυνση των μεθόδων που χρησιμοποιεί η επιστήμη των υπολογιστών.
Διάσπαρτα πάνω στην αλυσίδα του DNA βρίσκονται τα 33.000 ανθρώπινα γονίδια, όλες δηλαδή οι οδηγίες για τη «δημιουργία» και τη διατήρηση στη ζωή κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Επιπλέον, σ’ αυτή τη μακριά αλληλουχία βάσεων είναι καταγραμμένη η ιστορία του είδους μας. Οι νέες αυτές γνώσεις όμως δεν περιλαμβάνουν, και δεν θα περιλαμβάνουν για πολύ καιρό ακόμη, ολοκληρωμένες ή τελεσίδικες απαντήσεις στα ερωτήματα που ανέκαθεν βασανίζουν την ανθρωπότητα: «Ποιοι είμαστε;», «Γιατί είμαστε αυτοί που είμαστε;», «Μπορούμε να κάνουμε αλλαγές σ’ αυτό που είμαστε; Και πως;», Μπορούμε δηλαδή να γνωρίσουμε ολοκληρωτικά και εις βάθος τη φύση και τις βάσεις λειτουργίας του ανθρώπου; Μπορούμε τελικά να πάρουμε τη «μοίρα» μας στα χέρια μας για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Παρόλο που η επιστήμη έχει ακόμη πολύ δρόμο να διανύσει, το σημαντικό είναι ότι οι βάσεις για την απόκτηση αυτών των γνώσεων έχουν ήδη τεθεί.
Τώρα που οι επιστήμονες έχουν «διαβάσει» όλο το DNA μας, απομένει να κατανοήσουν ποια είναι ακριβώς η λειτουργία των γονιδίων, πώς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και ποια είναι η θέση του καθενός στην οργάνωση του κυττάρου και, κυρίως, ποιες λειτουργίες κατευθύνουν και πως ακριβώς τις κατευθύνουν. Κάθε βδομάδα γίνονται νέες σημαντικές ανακαλύψεις σ’ αυτό το πεδίο, που μας οδηγούν όλο και πλησιέστερα στο «Κλειδί» που ίσως κάποτε μας επιτρέψει να επεμβαίνουμε ή και να ελέγχουμε κατά βούληση τους πιο μύχιους μηχανισμούς της ζωής και, γιατί όχι, του θανάτου. Να διαμορφώνουμε κατά βούληση τον προγραμματισμό των γονιδίων μας και μέσω των γονιδίων μας, να διαμορφώνουμε τον εαυτό μας και την πραγματικότητά μας όπως εμείς επιθυμούμε. Το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής έρευνας επικεντρώνεται αυτή τη στιγμή στη μελέτη των γονιδίων που, όταν δυσλειτουργούν, προκαλούν τις τουλάχιστον πέντε χιλιάδες κληρονομικές ασθένειες. Πιστεύεται αυτή τη στιγμή ότι η πλειοψηφία αυτών των παθολογικών γονιδίων έχει εντοπισθεί, δηλαδή οι επιστήμονες γνωρίζουν τη θέση και την ακριβή αλληλουχία των βάσεών τους.
Το ξετύλιγμα του διπλού έλικα του DNA μάς επιφύλαξε πολύτιμες αλλά και απροσδόκητες πληροφορίες. Για παράδειγμα, τα γονίδια δε βρίσκονται ποτέ διατεταγμένα με τάξη πάνω στο DNA. Μάλιστα, σε ορισμένα τμήματα βρίσκουμε εκατοντάδες γονίδια όλα στη σειρά, ενώ παρεμβάλλονται ατελείωτες σειρές βάσεων που δε φέρουν καμιά πληροφορία. Μια άλλη απροσδόκητη ανακάλυψη είναι ότι η πλειοψηφία των γονιδίων μας έχει τη μορφή μωσαϊκού. Αυτά τα «ασυνεχή γονίδια» έχουν μήκος εκατοντάδες χιλιάδες βάσεων, όμως το «λειτουργικό» τους τμήμα, δηλαδή αυτό που φέρει τις πληροφορίες, έχει κατά μέσο όρο μήκος μόλις δέκα χιλιάδες βάσεις. Ωστόσο, οι μεγαλύτερες εκπλήξεις αφορούν στη λειτουργία των γονιδίων. Συχνά το ίδιο γονίδιο μπορεί να συμμετέχει στη σύνθεση περισσότερων πρωτεϊνών, ενώ μέχρι πριν από λίγα χρόνια θεωρούνταν ως δόγμα ότι κάθε γονίδιο κωδικοποιεί μία μόνο πρωτεΐνη. Πρόσφατα μάλιστα ανακαλύφθηκε ότι πολλά γονίδια ενεργοποιούνται μόνο σε μια ορισμένη περίοδο της ζωής του ατόμου (έμβρυο, παιδί, ενήλικος) και μόνο σε ορισμένα τμήματα του σώματος. Η ρύθμιση της έκφρασης των γονιδίων, δηλαδή οι οδηγίες που καθορίζουν πoιο τμήμα του DNA πρέπει να εκφραστεί και πότε, είναι ένα ανεξερεύνητο ακόμα κεφάλαιο.
Άλλες έρευνες επιβεβαιώνουν πέρα από κάθε αμφιβολία ότι ο γονιδιακός προγραμματισμός δεν είναι πάγιος αλλά υπόκειται σε μεταλλάξεις. Οι γενετιστές γνωρίζουν εδώ και πολλά χρόνια ότι διάφορες περιβαλλοντικές «εντάσεις» μπορούν να επιδράσουν στα γονίδια και να προκαλέσουν μεταλλάξεις. Τη δεκαετία του 1940, η Αμερικανίδα γενετιστής Barbara McClintock έκανε μια εκπληκτική ανακάλυψη της οποίας η σημασία εκτιμήθηκε πλήρως πολλά χρόνια αργότερα. Το 1983 απονεμήθηκε στην McClintock το βραβείο Νόμπελ για την ανακάλυψή της ότι τα γονίδια μπορούν να αλλάξουν θέση στο χρωμόσωμα σαν απάντηση σε εξωτερικές εντάσεις. Στην ομιλία της στη τελετή απονομής των Νόμπελ, η McClintock ανέφερε ότι όταν το γενετικό υλικό δέχεται έντονους «κλονισμούς», όπως μαζική αλλαγή των περιβαλλοντικών συνθηκών, προσβολή από ιούς, βλάβες εντός των κυττάρων κτλ., το γονιδίωμα αναγκάζεται να προβεί σε αναδιάρθρωση για να αντιμετωπίσει την απειλή. Η McClintock πρόσθεσε ότι «Οι ανιχνευτικοί μηχανισμοί και τα σήματα ή μηνύματα που υποκινούν αυτές τις ρυθμίσεις των γονιδίων μας είναι αυτή τη στιγμή άγνωστα». Το μήνυμά της στον επιστημονικό κόσμο ήταν ότι πρέπει να ερευνηθεί «Ο βαθμός γνώσης που έχει το κάθε κύτταρο για τον εαυτό του και πως το κύτταρο χρησιμοποιεί αυτή τη γνώση με ‘νοήμονα’ τρόπο για να αντιμετωπίσει τις διάφορες προκλήσεις και να κάνει τις απαραίτητες ρυθμίσεις και αναπροσαρμογές». Χαρακτήρισε το γονιδίωμα ως ένα «Υπερευαίσθητο όργανο του κυττάρου» που έχει την ικανότητα να «Αισθάνεται και να ανταποκρίνεται σε ασυνήθιστα και απροσδόκητα γεγονότα και καταστάσεις».
Αρχικά, οι έρευνες της McClintock που οδήγησαν σ’ αυτές τις ανακαλύψεις, ήταν επικεντρωμένες στα φυτά. Αργότερα όμως, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι ο μηχανισμός που είχε εντοπισθεί από την McClintock – δηλαδή ότι τα γονίδια μετακινούνται γύρω από τα χρωμοσώματα σαν απάντηση σε εντάσεις – συνεισφέρει σημαντικά στην ανθρώπινη εξέλιξη μέσω των νέων μεταλλάξεων που συντελούνται από αυτές τις μετακινήσεις και αναδιαρθρώσεις. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι αυτές οι έρευνες απέδειξαν ότι ο γενετικός κώδικας δεν είναι «χαραγμένος στην πέτρα», δηλαδή στατικός, πάγιος και αμετάλλαχτος, αλλά στην πραγματικότητα επηρεάζεται άμεσα από τις εντάσεις και αλλαγές στο περιβάλλον και προβαίνει στις ανάλογες αναπροσαρμογές και αναδιαρθρώσεις.
Νέες έρευνες έχουν αρχίσει να επιβεβαιώνουν ότι το DNA μας πράγματι επηρεάζεται από τις διάφορες περιβαλλοντικές εντάσεις και προβαίνει σε ανάλογες μεταβολές. Τα αποτελέσματα μιας σημαντικότατης τέτοιας έρευνας παρουσιάστηκαν στα δρώμενα της Αμερικανικής Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών (National Academy of Sciences) τον Δεκέμβριο του 2004. Η έρευνα αυτή κατέδειξε ότι έντονες κρίσεις ή εντάσεις στη ζωή ενός ατόμου, μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στα τμήματα του DNA που βρίσκονται στα «τελομερή» (όπως ονομάζονται τα άκρα των χρωμοσωμάτων) εντός των κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος, με αποτέλεσμα να μειώνεται σημαντικά η διάρκεια ζωής αυτών των κυττάρων.
Στην παραπάνω μελέτη έγιναν συγκρίσεις μεταξύ μιας ομάδας γυναικών οι οποίες φρόντιζαν παιδιά που έπασχαν από χρόνιες ασθένειες και μιας ομάδας γυναικών που φρόντιζαν υγιή παιδιά. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας περιλαμβάνουν μια πολύ σημαντική διαπίστωση. Το μέγεθος και ο βαθμός έντασης που αισθάνονταν οι γυναίκες στο πείραμα, δεν εξαρτιόταν τόσο από αυτές καθ’ εαυτές τις εξωτερικές συνθήκες στη ζωή αυτών των γυναικών, αλλά εξαρτιόταν κυρίως από το πως η κάθε μια από τις γυναίκες «ερμήνευε» ή αντιλαμβανόταν υποκειμενικά τα βιώματά της. Με τη σειρά τους, αυτές οι ερμηνείες βασίζονταν στις προσωπικές πεποιθήσεις της κάθε γυναίκας. Δηλαδή, στις απόψεις τους και γενικά στη σκοπιά από την οποία έβλεπαν τις συνθήκες του περιβάλλοντός τους, τη ζωή, τον εαυτό τους, τον κόσμο κτλ., καθώς και το τρόπο με τον οποίο είχαν μάθει να χειρίζονται και να αντιμετωπίζουν κρίσεις και εντάσεις. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι υπήρχε και στις δύο ομάδες περίπου ίσος αριθμός γυναικών οι οποίες βίωναν υψηλού βαθμού ένταση. Η κατάσταση των τελομερών στις γυναίκες και των δύο ομάδων που βίωναν υψηλή ένταση, ήταν παρόμοια με αυτή ατόμων τουλάχιστον δέκα χρόνια μεγαλύτερων σε ηλικία απ’ αυτές.
Σύμφωνα με τον Dennis Novack, καθηγητή του Drexel University College of Medicine, τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας καταδεικνύουν ότι ο νους και το σώμα δεν είναι δύο ξεχωριστές οντότητες, «τα οργανικά μόρια στο σώμα μας ανταποκρίνονται στην ψυχολογία μας». Αν και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα που να επιβεβαιώνει αυτά τα αποτελέσματα, η μελέτη αυτή ήδη δείχνει καθαρά ότι τα γονίδια δεν επηρεάζονται μόνον από περιβαλλοντικές εντάσεις, αλλά και από τα συναισθήματά μας και, κατ’ επέκταση, από τις προσωπικές μας αντιλήψεις και πεποιθήσεις.
Υπάρχουν όμως κι άλλες επιστημονικές έρευνες των οποίων τα αποτελέσματα δείχνουν τον σύνδεσμο μεταξύ των συναισθημάτων μας και του DNA μας, αν και από μία διαφορετική οπτική γωνία. Οι διεθνώς γνωστοί ερευνητές Glen Rein και Rollin McCraty του HeartMath Research Institute στις ΗΠΑ, έδειξαν με πρόσφατες έρευνές τους ότι η έντονη επικέντρωση σε συναισθήματα αγάπης και η προσήλωση με έντονη πρόθεση σε συγκεκριμένους στόχους, προκάλεσαν αλλαγές σε DNA που βρισκόταν σε διάλυμα έξω από το σώμα και, επίσης παρήγαγαν διάφορα βιολογικά αποτελέσματα έξω από το σώμα καθώς και μέσα στο σώμα. Σε μία από αυτές τις μελέτες, οι συμμετέχοντες στο πείραμα μπόρεσαν μέσω της προσηλωμένης τους πρόθεσής να κάνουν το DNA να τυλιχτεί και να ξετυλιχτεί ανάλογα με την εκάστοτε πρόθεσή τους. Το τύλιγμα της διπλής έλικας του DNA συνδέεται με διαδικασίες επανόρθωσης σφαλμάτων εντός του DNA και το ξετύλιγμα – κατά το οποίο χωρίζεται σε δύο νήματα – με τη διχοτόμηση του κυττάρου. Σε ένα από τα πειράματα, ένας από τους συμμετέχοντες επηρέασε την κατάσταση του DNA σε διάλυμα που βρισκόταν ένα μίλι μακριά από αυτόν. Αν και χρειάζονται περαιτέρω έρευνες που να επιβεβαιώνουν τα αποτελέσματα αυτών των πειραμάτων, ορισμένοι επιστήμονες έχουν ήδη σχηματίσει την πεποίθηση ότι είναι δυνατόν να επηρεαστούν οι διαδικασίες στο κυτταρικό επίπεδο μέσω συνειδητής, προσηλωμένης πρόθεσης με επικέντρωση σ’ αυτό που ονομάζουν «το επίπεδο της καρδιάς» (heart-focused), δηλαδή έντονα αισθήματα αγάπης. Όσο κι αν αυτό ακούγεται ακραίο, ορισμένοι επιστήμονες έχουν εκφράσει την πεποίθηση ότι ακόμη και η βασική δομή του DNA – του γενετικού μας κώδικα – είναι δυνατόν να αλλαχθεί με την ίδια μέθοδο.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι, πρώτα απ’ όλα, το DNA δεν είναι ένας παγιωμένος, αλλά ένας ευέλικτος κώδικας ο οποίος επιδέχεται αλλαγές, ίσως ακόμη και στη βασική του δομή. Δεύτερον, αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα επενεργούν στο DNA όπως επενεργούν και οι περιβαλλοντικές εντάσεις και κρίσεις που περιέγραψε η Barbara McClintock. Αντίθετα, τα θετικά συναισθήματα επενεργούν με θετικό τρόπο.
Τα συναισθήματά μας επηρεάζουν το DNA μας, αλλά την ίδια στιγμή και το DNA επηρεάζει τα συναισθήματά μας, τις απόψεις μας και τη συμπεριφορά μας. Υπάρχει δηλαδή μια συνεχής αμοιβαία αλληλεπίδραση. Διάφορες επιστημονικές έρευνες έχουν επιβεβαιώσει ότι το γονίδιά μας είναι υπεύθυνα για πολλά περισσότερα πράγματα από τον καθορισμό των σωματικών μας χαρακτηριστικών και τη μεταβίβαση κληρονομικών νόσων. Το 2001, μια ομάδα επιστημόνων στη Βαρκελώνη της Ισπανίας ανακάλυψαν ότι μια συγκεκριμένη μεταλλαγή του χρωμοσώματος 15 καθιστά ένα άτομο ευάλωτο στη προσβολή από κρίσεις πανικού και άλλες αγχώδεις διαταραχές. Αυτό σημαίνει ότι το άγχος, οι φοβίες και, ίσως, όλες οι διαταραχές που μέχρι τώρα θεωρούσαμε ως «ψυχολογικές», μπορούν να προκληθούν από μία συγκεκριμένη μεταλλαγή στα γονίδιά μας.
Επίσης, ο γνωστός μοριακός βιολόγος Dean Hamer, ο οποίος είναι επικεφαλής του τμήματος γονιδιακής δομής και ρύθμισης του Εθνικού Καρκινικού Ινστιτούτου στις ΗΠΑ, δήλωσε ότι ακόμη και η προδιάθεση στην ενασχόληση με πνευματικά θέματα, δηλαδή το θρησκευτικό συναίσθημα, είναι βαθειά ριζωμένο στο DNA μας και μεταβιβάζεται μέσω των γονιδίων που κληρονομούμε. Στο βιβλίο του «Το Θεϊκό Γονίδιο» (The God Gene), ισχυρίζεται ότι μια παραλλαγή του γονιδίου VMAT2, το οποίο έχει ονομάσει «Θεϊκό Γονίδιο», παίζει ένα μικρό αλλά αποφασιστικό ρόλο στις τάσεις μας για πνευματικά ενδιαφέροντα και θρησκευτικότητα. Εάν λοιπόν οι φοβίες και το άγχος προέρχονται από τα προγράματα των γονιδίων μας, τι άλλο που μέχρι τώρα θεωρούσαμε ως καθαρά ψυχολογικό είναι επίσης αποτέλεσμα της γενετικής μας προδιάθεσης; Αν κληρονομούμε μέσω των γονιδίων μας ακόμη και τη τάση μας για πνευματικότητα και θρησκευτικότητα, ποια άλλα συναισθήματα, τάσεις και συμπεριφορές μεταβιβάζονται σ’ εμάς μέσω του DNA των γονέων μας;
Όπως αναφέρουμε και παραπάνω, πριν την ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, οι περισσότεροι επιστήμονες πίστευαν ότι κάθε λειτουργία του ανθρώπινου σώματος ελέγχεται και από ένα διαφορετικό γονίδιο. Περίμεναν λοιπόν ότι θα έπρεπε να εντοπίσουν όλα τα γονίδια και τις αντίστοιχες λειτουργίες τους, ώστε να έχουν στη διάθεσή τους ένα χάρτη οδηγό που θα τους επέτρεπε να βρουν πως να κάνουν διάφορες αλλαγές στο ανθρώπινο σώμα, π.χ. να θεραπεύουν ασθένειες όπως ο καρκίνος, ο διαβήτης κτλ. Σύμφωνα μ’ αυτή τη θεωρία, θα έπρεπε να υπάρχει ένα γονίδιο για κάθε μια από τις εκατοντάδες χιλιάδες λειτουργίες του ανθρώπινου σώματος. Κατά τη χαρτογράφηση όμως του Ανθρώπινου Γονιδιώματος, οι επιστήμονες έμειναν άναυδοι όταν διαπίστωσαν ότι υπάρχουν μόνο 33.000 γονίδια αντί τις εκατοντάδες χιλιάδες που περίμεναν να βρουν. Αυτή η διαπίστωση τους υποχρέωσε να ανασκευάσουν τη θεωρία ότι μόνο τα γονίδια είναι υπεύθυνα για ότι συμβαίνει στο ανθρώπινο σώμα.
Μια άλλη απροσδόκητη ανακάλυψη κατά τη χαρτογράφηση το ανθρώπινου γονιδιώματος, ήταν ότι ενώ υπάρχουν 64 πιθανοί συνδυασμοί κωδικονίων (codons) διαθέσιμοι, χρησιμοποιούνται μόνο οι 20. Κωδικόνια ονομάζονται οι συνδυασμοί των τεσσάρων χημικών «γραμμάτων», ή νουκλεοτιδικών βάσεων που αναφέραμε παραπάνω, με φωσφορικά μόρια και δεσοξυριβόζη (σάκχαρα) σε ομάδες των τριών. Υπάρχουν 64 δυνατοί συνδυασμοί κωδικονίων: 61 συνδυασμοί κωδικοποίησης των 20 αμινοξέων και τρεις συνδυασμοί που χρησιμοποιούνται ως ενδείξεις έναρξης – λήξης των διαφόρων πρωτεϊνικών αλληλουχιών. Το ερώτημα είναι γιατί μόνο 20 από τους 64 διαθέσιμους συνδυασμούς κωδικονίων χρησιμοποιούνται. Τι απέγιναν τα υπόλοιπα 44 προγράμματα; Απλά χάθηκαν; Βρίσκονται μέσα μας σε ανενεργή ή λανθάνουσα κατάσταση και περιμένουν να ενεργοποιηθούν; Τα κωδικόνια μπορούν να παρομοιαστούν με τα chips των ηλεκτρονικών υπολογιστών τα οποία περιέχουν προγράμματα με διάφορες δυνατότητες. Για να χρησιμοποιηθούν αυτά τα προγράμματα ή δυνατότητες, πρέπει να εγκατασταθούν και να τρέξουν ακολουθώντας μια συγκεκριμένη διαδικασία, αλλιώς οι δυνατότητές τους θα παραμένουν ανενεργές ή σε «λανθάνουσα» κατάσταση. Μήπως ο κάθε ένας από τους αχρησιμοποίητους συνδυασμούς κωδικονίων είναι μια πύλη που οδηγεί στην εξέλιξη ή απόκτηση ενός Χ αριθμού σωματικών και διανοητικών δυνατοτήτων από τον άνθρωπο; Μήπως η ενεργοποίηση και των 64 συνδυασμών στο άνθρωπο αποτελεί την ολοκλήρωση της εξέλιξής του σ’ αυτόν τον πλανήτη; Ίσως η εξέλιξη των ειδών δεν είναι αυτό που νομίζουν πολλοί από την εποχή του Δαρβίνου και μέχρι σήμερα, δηλαδή τυχαίοι συνδυασμοί και επιλογές της τυφλής φύσης κτλ., αλλά η εξέλιξη είναι στην πραγματικότητα μια σταδιακή «ανέλιξη» προγραμμάτων που ήδη περιέχουμε μέσα μας, στον γενετικό μας κώδικα. Μήπως έχουμε φτάσει τώρα στο κατώφλι ενός σταδίου εξέλιξης στο οποίο θα μπορούμε να ενεργοποιούμε (ή και να μπλοκαρουμε συνειδητά, εσκεμμένα και κατά βούληση τα επόμενα εξελικτικά μας στάδια;
Παράλληλα με τις ελεγχόμενες έρευνες σε πανεπιστήμια και κέντρα ερευνών που αναφέρονται παραπάνω σ’ αυτό το άρθρο, έχουν τα τελευταία χρόνια αναπτυχθεί και δοκιμαστεί κλινικά ορισμένες νέες ψυχολογικές θεραπείες οι οποίες στοχεύουν στην αλλαγή του DNA του ασθενούς, έτσι ώστε να επιτυγχάνονται οι επιθυμητές θεραπευτικές αλλαγές πιο άμεσα και ολοκληρωτικά. Τα αποτελέσματα είναι πολύ ενθαρρυντικά, αν και δεν έχουν ακόμη πιστοποιηθεί με ελεγχόμενες επίσημες έρευνες. Με τις θεραπείες αυτές όμως θα ασχοληθούμε σε προσεχές άρθρο.
Δρ. Δόβελος Ιωάννης
Καθηγητής Ψυχολογίας & Ψυχοθεραπείας
1,59 εκατ. ευρώ από την Ε.Ε. για τη μελέτη των συναισθημάτων των αρχαίων Ελλήνων.. σε Έλληνα
ΧΑΝΙΩΤΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ
«Η ευρωπαϊκή λογοτεχνία αρχίζει οργισμένα, με την Ιλιάδα, ενώ η αρχαία ιστορία τελειώνει με την εγκαθίδρυση μιας θρησκείας, του χριστιανισμού, ο οποίος έχει τα συναισθήματα στον πυρήνα της διδασκαλίας του » παρατηρεί ο Αγγελος Χανιώτης. Αρχές του 2009 ο περίφημος καθηγητής της Αρχαίας Ιστορίας κέρδισε από την Ευρωπαϊκή Ενωση μια άνευ προηγουμένου επιχορήγηση ύψους 1,59 εκατ. ευρώ για να γεμίσει το ιστορικό κενό σε ένα πεδίο ανεξερεύνητο όσο και γοητευτικό: την ιστορία των ανθρώπινων συναισθημάτων. «Εγγύηση» αποτέλεσε όχι μόνο η καινοτομία του θέματός του, αλλά και ο ίδιος ο συγγραφέας: ο Αγγελος Χανιώτης διετέλεσε αντιπρύτανης του κορυφαίου Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης προτού γίνει εταίρος του Αll Souls College και καθηγητής στην Οξφόρδη το 2006. Τον περασμένο Απρίλιο εξελέγη καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον (εκεί όπου μελέτησε και ο Αϊνστάιν), θέση την οποία θα αναλάβει το 2010.
Ντροπή, αγάπη, πόθος, συμπάθεια, μίσος, φόβος, θυμός, χαρά, απόγνωση, απληστία, γενναιοδωρία, φιλοδοξία, ανιδιοτέλεια, επιθετικότητα, ζήλια, ευγνωμοσύνη, απογοήτευση, έκσταση, περηφάνια, ενοχή, αηδία, λύπηση, θαυμασμός, μεταξύ άλλων. Τίτλος του υπερφιλόδοξου έργου του Αγγελου Χανιώτη είναι «Τα συναισθήματα ως κοινωνικό και πολιτισμικό μόρφωμα: το αρχαίο ελληνικό παράδειγμα». «Οταν μιλάμε για συναισθήματα σκεφτόμαστε κυρίως την ψυχολογική και νευροβιολογική διάστασή τους. Περά από αυτό, στους παράγοντες που επηρεάζουν το τι αισθανόμαστε και κυρίως το πώς εκφράζουμε τα συναισθήματά μας, περιλαμβάνονται και τα κοινωνικά και πολιτιστικά δεδομένα. Αναφέρω ως παράδειγμα ένα στοιχειώδες συναίσθημα, τον φόβο του θανάτου. Ο φόβος του θανάτου διαφορετικά αντιμετωπίζεται από κάποιον που πιστεύει στη μετά θάνατον ζωή, διαφορετικά από έναν ισλαμιστή ο οποίος θα αυτοκτονήσει στον ιερό πόλεμο, διαφορετικά από κάποιον που έχει ζήσει μια τρισάθλια ζωή, διαφορετικά από έναν βολεμένο και διαφορετικά από τον οπαδό μιας φιλοσοφικής ή θρησκευτικής θεωρίας». Συναισθήματα, λοιπόν, στο φόντο της κοινωνικής και πολιτιστικής Ιστορίας και το πηγαίο υλικό του Αγγελου Χανιώτη -όστρακα, πάπυροι, επιγραφές, αρχαιολογικά ευρήματα- του επιτρέπουν να ανοίξει το χρονικό πλαίσιο της μελέτης του, από το 700 π.Χ. ως το 529 μ.Χ., δηλαδή την οριστική εγκαθίδρυση του χριστιανισμού.
Η γοητεία του θέματός του όμως κρύβει μια εγγενή δυσκολία: διότι το συναίσθημα είναι κάτι παλλόμενο, δύσκολα αποκρυσταλλώνεται η ποιότητά του όταν βρίσκεται «απονεκρωμένο» σε ιστορικά γραπτά, επιτύμβια κείμενα και άλλα ευρήματα. «Δεν μπορούμε να ρωτήσουμε τους ανθρώπους της αρχαιότητας τι αισθάνθηκαν και έτσι ο υσιαστικά έχουμε φιλτραρισμένες αντιδράσεις των αισθημάτων τους:πρώτα αισθάνθηκαν, μετά σκέφτηκαν, τέλος έγραψαν. Μόνο όταν μιλάω με κάποιον μπορώ να καταλάβω κάποια στοιχεία, αν για παράδειγμα, το συναίσθημά του το προβάλλει θεατρικά ή όχι». Αυτό το αυτονόητο πρόβλημα λύνεται από το εύρος των πηγών που δίνει τη δυνατότητα της αντιπαραβολής. Οι επιγραφές και οι πάπυροι σώζονται σε πολύ μεγαλύτερο αριθμό απ΄ ό, τι οι φιλολογικές πηγές. Οι επιγραφές προέρχονται από όλες τις περιοχές όπου έζησαν Ελληνες: από τις αποικίες της Δυτικής Μεσογείου ως το Ιράν και το Αφγανιστάν και από τη Νότια Ρωσία ως την Αιθιοπία.
Αυτή ακριβώς είναι και η πρωτοτυπία της εργασίας του: υπάρχουν αρκετές μελέτες που αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα αισθήματα, αλλά ποτέ δεν είχαν γίνει αντικείμενο συστηματικής μελέτης. Φυσικά, η μελέτη των αισθημάτων στην αρχαιότητα δεν είναι κάτι εντελώς καινούργιο, όποιος ασχολείται με το αρχαίο δράμα, με τη φιλοσοφία ή με τους ρήτορες ασχολείται αυτομάτως και με τα συναισθήματα. Ολες όμως οι τραγωδίες, όλα τα φιλοσοφικά έργα είναι γραμμένα από άνδρες άνω των 40 ετών, που ήταν μέλη των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και κάτοικοι μιας συγκεκριμένης πόλης, της Αθήνας. «Η ιστορία των αισθημάτων είναι πολύ πιο περίπλοκη από αυτό που καταγράφουν άνδρες, όχι γυναίκες μιας συγκεκριμένης χρονικής συγκυρίας και κοινωνικής τάξης». Ετσι, έχουμε εξομολογήσεις, κατάρες, γράμματα γυναικών, κείμενα παρηγορητικά, από τα ανώτερα στρώματα και από δούλους.
Υπάρχει πιθανότητα να ανατραπούν οι ως τώρα γνώσεις μας για τον αρχαίο κόσμο; «Ενα ερώτημα είναι το κατά πόσο υπάρχει συζυγική αγάπη.Μελετώντας προικοσύμφωνα, λέμε ως τώρα ότι δεν υπάρχει. Επιτύμβιες όμως επιγραφές όπου άνδρες δηλώνουν ότι δεν θέλουν να ζήσουν επειδή έχασαν τη γυναίκα τουςμάς δίνουν μια διαφορετική εικόνα».
Οι αναλογίες με τη σημερινή εποχή είναι πολλές, το μυαλό του Αγγελου Χανιώτη πηγαίνει στη σημερινή Παλαιστίνη: «Ο πόλεμος πάντα προκαλεί φόβο, επιθυμία της εκδίκησης, ελπίδα. Με την έρευνα αυτήμπορούμε να διατυπώσουμε κάποιες υποθέσεις σχετικά με τους παράγοντες που διαμόρφωσαν τις συναισθηματικές αντιδράσεις των Αρχαίων. Η αρχαιότητα είναι ένας τελειωμένος χώρος, δεν εξελίσσεται άλλο ενώ για μας το μέλλον είναι ακόμη ανοιχτό. Στην αρχαιότητα δεν υπάρχει μέλλον, μονάχα παρελθόν από το οποίο μπορούμε να διδαχτούμε».
https://teteleste.wordpress.com
ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Στην πορεία των αιώνων, οι θεωρίες διανοουμένων και επιστημόνων για το ρόλο των συναισθημάτων και των συναισθηματικών δεξιοτήτων έχουν φιλοσοφικό κυρίως χαρακτήρα και βασίζονταν σε μελέτες και παρατηρήσεις της ανθρώπινης φύσης και συμπεριφοράς.
Το πεδίο αυτό γίνεται ένα από τα κύρια αντικείμενα μελέτης και διδασκαλίας των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, από τον 5ο π.Χ. αιώνα και μετά.
Σύμφωνα με τους Έλληνες φιλόσοφους η σκοπιμότητα της ανάπτυξης των δεξιοτήτων, που σήμερα αποκαλούμε συναισθηματικές, δεν τίθεται σαν αυτοσκοπός, αλλά σαν μέσον για την απόκτηση γνώσης και πνευματικής ελευθερίας και για την προσφορά υπηρεσιών στην οικογένεια, την κοινωνία, την πολιτεία και τον κόσμο, κατά το μέτρο των δυνατοτήτων του καθενός.
Η αρχαιοελληνική γραμματεία αναγνωρίζει και καταγράφει όλη τη γκάμα των συναισθηματικών δεξιοτήτων, ενώ παράλληλα μελετάει και περιγράφει συγκεκριμένες τεχνικές για την καλλιέργεια τους.
Όπως αποδεικνύεται μέσα από τα κείμενα τους, σκοπός και καθήκον της φιλοσοφίας δεν θεωρείται ο άγονος θεωρητικός στοχασμός, αλλά (1) η βελτίωση του εαυτού μέσα από την αυτογνωσία και την κάθαρση (απελευθέρωση) του νου από τις συσκοτίσεις και τις επιρροές ενστίκτων και παθών και (2) η κάθαρση των άλλων δια της διαλεκτικής, ώστε να οδηγηθούν όλοι στο φως της γνώσης. Τελικό ζητούμενο η ανάδυση της αλήθειας, της ουσίας των πραγμάτων, η μέθεξη αισθητού και νοητού και η ενδυνάμωση της βούλησης για την καλλιέργεια της αρετής, μέσα από την επαναληπτική εκτέλεση των ορθών πράξεων με νοημοσύνη, φρόνηση, δικαιοσύνη και «μέτρον άριστον».
Η αρχαιοελληνική μυθολογία, από την εποχή ακόμα του Ομήρου, παρέχει πλούσιο υλικό σε σύμβολα, αλληγορίες, πρότυπα και παραλληλισμούς της πορείας προς την αυτογνωσία, την κάθαρση του νου και την αρετή σε σκέψη και πράξη, για τον εαυτό και τους άλλους, που αναπαριστούν τον αγώνα του καθημερινού ανθρώπου, μεγεθυσμένο μέσα από τη δράση θεών, δαιμόνων, ηρώων και τεράτων, (μύθος άθλων Θησέα: κάθαρση από τους «ληστές» της ψυχής - αναζήτηση του «εγώ» στο λαβύρινθο του νου).
Το ελληνικό μοντέλο για τις συναισθηματικές δεξιότητες, που αντιπροσωπεύουν το ιδανικό επίπεδο ανάπτυξης του εαυτού, την κορυφαία πνευματική και πρακτική επιδίωξη κάθε ατόμου, είναι αντίστοιχο του σύγχρονου μοντέλου της συναισθηματικής νοημοσύνης.
Το αρχαιοελληνικό μοντέλο των συναισθηματικών δεξιοτήτων:
"Γνώθι σαυτόν" --> Κάθαρση εαυτού --> Διαλεκτική-Κάθαρση άλλων --> "Έξις του πράττειν το καλόν"
Σύμφωνα με το ελληνικό μοντέλο, το θεμέλιο λίθο για την αυτοβελτίωση του ατόμου αποτελεί το «γνώθι σαυτόν» (Θαλής ο Μιλήσιος).
Η αυτογνωσία φωτίζει το δρόμο για την αναζήτηση της αλήθειας και την επιδίωξη της αρετής, του ύψιστου αγαθού. «Ανθρώποις πάσιν μέτεστι γινώσκειν εαυτούς και σωφρονείν» (Ηράκλειτος).
Η δε κατανόηση του εαυτού απαιτεί ικανότητα αυτοσυγκέντρωσης και βαθιά ενδοσκόπηση, ώστε να επιτευχθεί το επίπεδο συνειδητότητας, που θα επιτρέπει τη διάκριση των επιθυμιών, των κινήτρων των παθών και των συνακόλουθων παρορμήσεων. «Εδιζησάμην εμεωυτόν» (Ηράκλειτος).
Οι Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι θέτουν αρχές, που καθορίζουν τη σωστή συμπεριφορά του ατόμου προς τον εαυτό, προς τους άλλους και προς το θείο και εφαρμόζουν πρακτικές αυτοσυγκέντρωσης και διαλογισμού, με στόχο τη δικαιοκρισία, τη γνώση και τον έλεγχο του εαυτού.
Όπως αναφέρεται και στα έργα του Πλάτωνα («Πολιτεία», «Φαίδρος», «Συμπόσιο», «Σοφιστής»), η ευβουλία, ο ορθός λογισμός και η εφαρμοσμένη αρετή προκύπτουν σαν αποτέλεσμα ενδοσκόπησης και διαλογισμού.
Ο διαλογισμός προσδίδει ευελιξία στο νου, επειδή τον απεγκλωβίζει από την αμεσότητα του παρόντος, αφυπνίζοντας στη μνήμη εμπειρίες του παρελθόντος και δίνοντας κίνητρα για το μέλλον «…άμα πρόσσω και οπίσω λεύσει…» (Όμηρος – «Ιλιάδα»).
Κατά τον Σωκράτη (στο διάλογο του με το Σιμμία λίγο πριν πιεί το κώνειο), το να φθάσει κανείς «εις ψυχής θεραπείαν» εξαρτάται κυρίως από τη δυνατότητα του να ερευνήσει να εμβαθύνει για να βρει την αλήθεια: «…όταν οι ηδονές, οι λύπες, οι φόβοι κι όλα τα άλλα παρόμοια ξεχωρίζονται από τη φρόνηση και υποκαθιστούν το ένα το άλλο, μήπως άραγε τότε αυτού του είδους η αρετή δεν είναι παρά οφθαλμαπάτη και μήπως είναι στ’ αλήθεια δουλική και δεν έχει τίποτα το υγιές και το αληθινό, ενώ αντίθετα η αλήθεια είναι στην πραγματικότητα ένα είδος κάθαρσης απ’ όλα τα παρόμοια, το ίδιο και η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη και η ανδρεία, κι η ίδια η φρόνηση είναι ίσως ένα είδος καθαρμού».
Ο Σωκράτης, θέτει τις βάσεις της ηθικής, ταυτίζοντας τη γνώση με την αρετή και την ευδαιμονία.
Η σωκρατική μέθοδος για την κατάκτηση της γνώσης και την κάθαρση στηρίζεται αφενός την ειρωνεία που αφυπνίζει και αφετέρου στη μαιευτική, την επαγωγική τεχνική κατά την οποία μέσα από ερωταποκρίσεις εκμαιεύεται από τους μαθητές η γενική αλήθεια σαν αποτέλεσμα κοινής αναζήτησης.
Η μαιευτική του Σωκράτη, η «εις άτοπον επαγωγή» του Ελεάτη Ζήνωνα και η διαλεκτική του Πλάτωνα χρησιμοποιούν έντεχνα το διάλογο για την από κοινού αναγνώριση και επικύρωση της αλήθειας, μετά από νοητική προετοιμασία.
Σύμφωνα με την οντολογική θεωρία του Πλάτωνα ο κόσμος είναι χωρισμένος στα δύο, σ’ εκείνον που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις και σ’ εκείνον που συλλαμβάνουμε με τη νόηση. Η αλληγορία του μύθου της σκοτεινής σπηλιάς, όπου οι άνθρωποι είναι φυλακισμένοι στην αυταπάτη των αισθήσεων βλέποντας μόνο τις σκιές του φωτεινού αληθινού κόσμου έξω από τη σπηλιά, αποδίδει με έμμεσο τρόπο την ευθύνη του ανθρώπου να αγωνιστεί να βγει, να απελευθερώσει το νου του από την πλάνη και ο οποίος όταν το πετύχει καλείται, δεδομένου ότι κατέχει πλέον τη γνώση, να επιλέξει, αν θα ξαναμπεί στη σπηλιά να ελευθερώσει και τους άλλους αφυπνίζοντας τη συνείδηση τους ή αν θα επαναπαυτεί στη μακαριότητα των ατομικών του αναζητήσεων.
Για τον Αριστοτέλη η αρετή αποτελεί πρακτική σοφία, τη μέση οδό, την ευφυή εκτίμηση του καλού. Για να βρούμε τη μέση οδό απαιτείται νοημοσύνη, για να την ακολουθήσουμε εγκράτεια. Κατά τον Αριστοτέλη πάντα, η αρετή αποκτάται με την επαναληπτική πράξη του καλού, δηλαδή με τη συνεχή επιλογή της σωστής συμπεριφοράς. Στην αρχή πρέπει να επιβάλλεται με την πειθαρχία, και με τον καιρό γίνεται δεύτερη φύση και οδηγεί στην ευδαιμονία.
Οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι, έχουν πλήρη επίγνωση, ότι οι άνθρωποι δεν εκτιμούν αυτά που δεν γνωρίζουν και εχθρεύονται τους ευαγγελιστές της αλλαγής, που αμφισβητούν αυτά που κατέχουν, και προσπαθούν να τους βγάλουν από την καθημερινή τους ρουτίνα. Μένουν πιστοί στις αρχές τους, θέτοντας την αλήθεια υπεράνω όλων και διακυβεύοντας για την υπεράσπιση της την ευημερία και τη ζωή τους.
Βιβλιογραφία:
Βονδικάκης Χρήστος, Συναισθήματα & Συμπεριφορές, Εkδόσεις: Forum Training & Consulting, 2006
Δήμας Π, «Η φιλοσοφία του Πλάτωνα», στο: Σ. Βιρβιδάκης, κ.ά., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Εκδόσεις: ΕΑΠ, Πάτρα 2000
Gardner Howard, Intelligences: The Theory in Practice, Basic Books, 1993
Goleman Daniel, Συναισθηματική Νοημοσύνη Εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα, 1998
Kandel E.R., Schwartz J.H., Jessell T.M., Νευροεπιστήμη & Συμπεριφορά, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999
O’Connor Joseph & Seymour John, NLP: Εισαγωγή στο Νευρογλωσσικό Προγραμματισμό. Εκδόσεις Αλκυών, 1990.
Salovey P. and Caruso D.R., The Emotionally Intelligent Manager, San Francisco, CA: Jossey-Bass a Wiley Imprint, 2004
Vegetti Μ., Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γ.Α. Δημητρακόπουλος, εκδ. Π. Τραυλός, Αθήνα 2000
http://www.solon.org.gr
THATAKOUTE
